Onze Taal. Jaargang 75

[p. 163]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Koffie en thee staat/staan klaar

?Wat is juist: ‘Er staat koffie en thee klaar’ of ‘Er staan koffie en thee klaar’?

! Hier is het enkelvoud staat juist. Er zijn verschillende soorten zinnen waarin een meervoudig onderwerp (bijvoorbeeld een onderwerp met en) met een enkelvoudige werkwoordsvorm wordt gecombineerd. Volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), die uitgebreid op deze kwestie ingaat, geldt dat onder meer als het onderwerp:

-	als een eenheid wordt gezien: ‘Blauw en groen [lees: de combinatie] staat je goed’; ‘Eieren met spek [lees: het gerecht] is niet goed voor de lijn’;
-	uit stofnamen of verzameltermen bestaat waar geen lidwoord bij staat: ‘Er is goud en zilver gevonden’, ‘Hier wordt groente en fruit verkocht’; hierbij geldt dat het woord er in de zin staat of ingevuld zou kunnen worden (‘Er wordt hier groente en fruit verkocht’);
-	niemand of geen bevat: ‘Niemand uit Breda en niemand uit Oss was komen opdagen’; ‘Er is geen man en geen vrouw die het weet’;
-	ieder of elk bevat: ‘Elke Noor en elke Fin kan goed skiën.’

De zin ‘Er staat/staan koffie en thee klaar’ valt in de tweede categorie: stofnamen zonder lidwoord. Als er wél lidwoorden worden gebruikt, is in die gevallen vrijwel alleen het meervoud mogelijk: ‘De koffie en de thee staan klaar’, ‘De groente en het fruit zijn bedorven.’ Dat is ook het geval als de twee delen van het onderwerp niet als één geheel worden opgevat, zoals in ‘Blauw en groen staan je goed’: daar gaat het om de twee afzonderlijke kleuren, niet om de combinatie.

Lede ogen

?Iets met lede ogen aanzien: wat betekent lede hier?

!Leed is een oud bijvoeglijk naamwoord voor ‘onaangenaam’, ‘droevig’, ‘spijtig’ en verwante begrippen. Wie iets met lede ogen aanziet, stelt - enigszins gelaten, misschien wat afgunstig - vast dat er iets gebeurt waar weinig meer aan te doen valt. Het Idioomwoordenboek (1999) van Van Dale meldt: ‘Eigenlijk staat er dus: iets met verdrietige ogen aanzien. Bedoeld wordt: iets zien dat verdrietig stemt.’

Dit woord leed lijdt verder een kwijnend bestaan: buiten de uitdrukking met lede ogen wordt het nauwelijks meer gebruikt. Het leeft echter voort in het zelfstandig naamwoord leed (‘droefheid, narigheid’), dat een verzelfstandiging is van het bijvoeglijk naamwoord.

Ter()inzage()legging

?Is het terinzagelegging, ter inzage legging of ter-inzage-legging?

! De juiste schrijfwijze is terinzagelegging. Zelfstandige naamwoorden op -ing of -name die zijn afgeleid van een werkwoordelijke uitdrukking die uit twee of drie woorden bestaat, worden aaneengeschreven. Zo horen bij ziek melden, ter aarde bestellen en in beslag nemen respectievelijk de zelfstandige naamwoorden ziekmelding, teraardebestelling en inbeslagname (of inbeslagneming); bij ter inzage leggen hoort terinzagelegging.

Het woord stond in 1984 voor het eerst in Van Dale, toen nog met koppeltekens: ter-inzage-legging. In de uitgave van 1999 waren de streepjes geschrapt. Vreemd genoeg ontbreekt het woord anno 2005 nog steeds in het Groene Boekje, terwijl een vergelijkbaar woord als terhandstelling - dat minder vaak wordt gebruikt - er wél in staat.

Voor zich innemen

Moet ik zeggen: ‘Twans charme neemt hem voor iedereen in’ of ‘Twans charme neemt iedereen voor hem in’?

! Juist is ‘Twans charme neemt iedereen voor hem in.’ Iemand innemen voor iets/iemand betekent zoiets als ‘bij iemand positieve gevoelens (sympathie, waardering, etc.) voor iets/iemand oproepen’. Innemen kan hier worden opgevat als ‘macht krijgen over iemands gemoed, iemand winnen’, aldus de grote Van Dale (2005), die ‘Hij wist haar voor zich in te nemen’ omschrijft als ‘[Hij wist] haar genegenheid te winnen’.

Om uit te drukken dat de charme van Twan bij iedereen positieve gevoelens voor hem oproept, moeten we dus zeggen: ‘Twans charme neemt iedereen voor hem in.’ Twans charme is het onderwerp bij innemen, en de werking van het werkwoord is gericht op het lijdend voorwerp iedereen. De zin kan ook anders geformuleerd worden: ‘Door/Met zijn charme neemt Twan iedereen voor zich in.’ Vaak wordt er weten aan toegevoegd: ‘Met zijn charme weet Twan iedereen voor zich in te nemen.’

Tegenover innemen voor staat innemen tegen; daarbij gaat het om negatieve gevoelens. Deze variant kan ook op twee manieren gebruikt worden: ‘Twans arrogantie neemt iedereen tegen hem in’, ‘Door/Met zijn arrogantie neemt Twan iedereen tegen zich in.’

In/op hoofdlijnen

Wanneer gebruik je in hoofdlijnen en wanneer op hoofdlijnen?

! Er is een klein verschil: in hoofdlijnen betekent ‘in grote lijnen, grofweg’, op hoofdlijnen betekent ‘over de belangrijkste kwesties’. Een voorbeeld: ‘We hebben een akkoord op hoofdlijnen opgesteld’ heeft betrekking op een overeenkomst over de voornaamste zaken die bij een bepaalde onderhandeling horen, een soort raamovereenkomst; een akkoord op hoofdlijnen is hier één geheel. ‘Het akkoord is in hoofdlijnen rond’ of ‘In hoofdlijnen is het akkoord rond’ houdt in dat de grote lijnen van het akkoord vastliggen, maar dat er aan de details nog gewerkt moet worden.

Het verschil is subtiel, en niet altijd relevant. Zo betekenen de zinnen ‘In hoofdlijnen zijn we het eens’ en ‘Op hoofdlijnen zijn we het eens’ niet helemaal hetzelfde, maar in de praktijk komt het - in elk geval in hoofdlijnen - op hetzelfde neer.

Is het op hoofdlijnen of in hoofdlijnen?