Onze Taal. Jaargang 75

[p. 138]

Etymologica
Uitgeleend Nederlands: alcoholische dranken

Nicoline van der Sijs

Een groot aantal Nederlandse voedselbenamingen is uitgeleend aan andere talen, zo bleek uit de vorige aflevering van ‘Etymologica’. Maar ook in de verbreiding van de namen van alcoholische dranken heeft het Nederlands zich niet onbetuigd gelaten.

De Lage Landen hebben van oudsher een zekere reputatie op het gebied van de productie van alcoholhoudende dranken. Ook werden er hier diverse technische verbeteringen bedacht waardoor de drank langer houdbaar en smakelijker werd. Daardoor werden Nederland en Vlaanderen belangrijke exporteurs van bier en gedistilleerd. En mét de dranken gingen tegelijk de benamingen ervoor de grens over.

Bier

In de Middeleeuwen was licht alcoholisch bier de volksdrank bij uitstek, omdat er weinig gezonde en betaalbare alternatieven waren: water was vaak verontreinigd, melk werd weinig gedronken, wijn was een dure luxedrank en sterkedrank werd pas aan het eind van de Middeleeuwen bekend. De bierconsumptie was in de Middeleeuwen dan ook zeer hoog. Dit bier werd voor eigen gebruik gebrouwen door huisvrouwen, die voor de smaak en gisting een kruidenmengsel toevoegden dat ze ‘gruit’ noemden. In de veertiende eeuw verving men dit gruit door hop, de onbevruchte bloem van de vrouwelijke hopplant, die het bier een bittere smaak gaf en het langer houdbaar maakte. Bierbrouwen werd nu een gespecialiseerd ambacht. In de meeste Nederlandse en Belgische steden werden bierbrouwerijen opgericht, en vooral in Vlaanderen ging men hiervoor op grote schaal hop aanplanten. Hierdoor kon er veel meer bier worden geproduceerd dan nodig was voor binnenlands gebruik, en zo werd bier een belangrijk exportproduct.

Het Engelse gin is een verkorting van geneva, dat ontleend is aan het Nederlandse jenever.

In het Frans en Engels noemde men bier in de Middeleeuwen cervoise respectievelijk ale. Hiermee werd het hoploze bier aangeduid. Met de import van het Nederlandse hopbier in Engeland en Frankrijk werd tevens het Nederlandse woord bier overgenomen. In het Frans is bière bekend sinds 1429. Waarschijnlijk via het Frans is het Italiaanse birra geleend, dat voor het eerst in 1521 als bira is gevonden. In het Engels werd beer in de zestiende eeuw het normale woord voor ‘hopbier’ (voordien kwam het zeer zelden voor). Het Franse cervoise en het Engelse ale duiden tegenwoordig bijzondere biersoorten aan: cervoise gebruikt men voor gerstebier en ale voor lichtere biersoorten, die vervaardigd zijn van ongebrande of ongeroosterde mout.

De Nederlanders exporteerden het bier in de zeventiende eeuw naar Azië en Zuid-Amerika; na enige tijd brachten ze hier ook hop heen, zodat het mogelijk werd ter plaatse bier te brouwen. Door deze export kent men in het Indonesisch de naam bir, in het op Sri Lanka gesproken Singalees bīra, en in het Japans bîru. Het Koreaans heeft het woord vervolgens uit het Japans overgenomen, als pirŭ. In het Surinaamse Sranantongo ten slotte spreekt men van biri.

Brandewijn en jenever

In de Middeleeuwen ontdekte men dat het distilleren van wijn een drank opleverde met veel meer alcohol dan de paar procent die wijn en bier bevatten. Dit distilleren gebeurde door de drank (een mengsel van water en alcohol) te verwarmen, waardoor de alcohol in een veel hogere concentratie neerslaat en vervolgens opgevangen kan worden. Dit procédé heette vroeger stoken of branden, en de gedistilleerde wijn kreeg vanaf de eerste helft van de veertiende eeuw in het Nederlands dan ook de naam brandewijn of brantwijn. Deze benaming is afgeleid van gebrande wijn, waarbij ge- wegviel, net zoals gebeurde met gekarnde melk, dat karnemelk werd. De brandewijn gold als medicijn voor allerlei kwalen, en werd op betrekkelijk kleine schaal geproduceerd.

Begin zestiende eeuw veranderde dit. In die periode verdienden Nederlandse handelaars aan de in- en doorvoer van wijn. Een Nederlandse scheepskapitein bedacht dat hij veel meer wijn kon verschepen wanneer hij deze door distillatie concentreerde en er bij aankomst in de thuishaven weer water aan toevoegde. De geconcentreerde drank bleek echter erg lekker, en vanaf dat moment nam de nietmedicinale brandewijnproductie een hoge vlucht.

Omdat wijn als grondstof erg duur was, werd er gezocht naar goedkopere ingrediënten, zoals graan. En voor de smaak ging men begin zeventiende eeuw in de Lage Landen jeneverbessen aan de korenbrandewijn toevoegen. Dit nieuwe product noemde men genever, een naam voor ‘sterkedrank’ die voor het eerst vermeld is in 1606. Het ligt voor de hand dat dit een verkorting is van een samenstelling als geneverdrank, want het woord genever was al sinds de dertiende eeuw bekend als ‘jeneverbes, jeneverstruik’ - ontleend aan het Oudfrans. Het woord genever werd uitgesproken als [zjenever], zoals in het Frans. Behalve als genever werd het woord ook gespeld als jenever, waardoor men in de loop van de tijd overging tot de spellinguitspraak [jenever]. Maar de spelling genever is nog tot zeker eind negentiende eeuw gebruikt naast jenever. Tegenwoordig komt die nog voor in merknamen, vooral als het gaat om oude jenever (Zeer Oude Bols Genever, Bokma Oude Genever). De spelling met g- is bovendien door veel andere talen overgenomen (zie het kader).

Zoopje

Brandewijn en jenever werden al snel populaire dranken. Soldaten en matrozen hadden in de zeventiende eeuw dagelijks recht op een bepaald rantsoen hiervan. Dit rantsoen heette vanaf 1628 een zoopje, een woord dat we tegenwoordig alleen nog kennen in de verbinding koek-en-zopie voor ‘kraam op het ijs waar koek en drank worden verkocht’. Het woord zoopje is afgeleid van zuipen ‘drinken’ en betekent eigenlijk ‘teug, slokje’, vandaar ‘hoeveelheid

[p. 139]

drank die men in één teug tot zich kan nemen’, en tot slot ‘kleine hoeveelheid sterkedrank, borrel’.

Door contacten met Nederlandse matrozen en soldaten werden brandewijn en jenever bekend bij andere Europese landen, die de dranken al snel gingen importeren. Daarbij namen zij de Nederlandse namen over (zie het kader). Opvallend is dat het woord zoopje voorzover mij bekend door geen enkele Europese taal is overgenomen, terwijl het woord wel op andere continenten is geleend.

Net als bier namen de Nederlanders de sterkedranken mee naar de niet zo lang tevoren ontdekte continenten Azië en (Noord- en Zuid-) Amerika, en hier werden de Nederlandse woorden, inclusief zoopje, overgenomen door verschillende inheemse talen. Hierbij blijkt een aardige verdeling over de continenten: in Azië werden jenever en zoopje overgenomen; brandewijn komt voorzover mij bekend alleen voor in het Javaans. In Noord-Amerika gebruikte men brandewijn als ruilmiddel in de handel met indianen. Die functie had zoopje in Zuid-Amerika (jenever zal pas in een latere periode geleend zijn in het Papiaments en Sranantongo). In de Zuid-Amerikaanse talen die zoopje overnamen, ging men de naam gebruiken voor de ter plaatse van suikerriet gestookte rum. Tot slot namen de Nederlanders de sterkedrank ook mee naar Zuid-Afrika: in het Afrikaans spreekt men nog steeds van brandewyn, jenewer en sopie (dit laatste woord is overgenomen door het Engels in Zuid-Afrika).

Brandy en gin

De Nederlandse woorden brandewijn en jenever zijn in het Engels terechtgekomen als brandy (ouder: brand-wine) en gin (ouder: geneva). In Engelstalige landen veranderde men de ingrediënten waarmee brandy en gin werden samengesteld. De Nederlander Willem III, die van 1688 tot 1702 koning van Engeland was, bevorderde de productie van gin in Groot-Brittannië onder andere door de invoerrechten op Franse wijn en cognac te verhogen. De goedkope, in Groot-Brittannië geproduceerde gin was een nabootsing van jenever; meestal kwamen er geen jeneverbessen aan te pas. Brandy dankt zijn verbreiding aan Amerika. Spaanse missionarissen begonnen met de productie van sterkedrank op basis van druiven in Californië; toen de Engelsen de macht overnamen, zetten zij de productie voort onder de naam brandy. De Amerikaanse brandies werden ook in andere landen geliefd vanwege de specifieke smaak die te danken was aan de Californische druiven en de productiewijze.

Het Nederlandse bier kwam in het Italiaans terecht als birra.

De nieuwe producten gin en brandy werden net als de Nederlandse brandewijn en jenever wereldwijd verhandeld. In sommige talen zijn hierdoor de Nederlandse woorden brandewijn en jenever tweemaal geleend, eenmaal in de Nederlandse vorm en eenmaal in de Engelse (zie het kader). Brandy en gin zijn ook door het Nederlands teruggeleend uit het Engels: brandy is in het Nederlands bekend sinds 1855 en gin sinds 1847.

Het overzicht hiernaast van talen waarin de Nederlandse namen voor sterkedranken zijn overgenomen, is niet compleet. Zo zijn alleen de talen vermeld die de namen lang geleden hebben overgenomen. In de twintigste eeuw echter is de export van Nederlandse sterkedranken en biersoorten en -merken (Heineken) groter geweest dan ooit tevoren, en daardoor zullen diverse talen de namen hiervoor in deze periode overgenomen hebben. Die namen zijn meestal niet in buitenlandse woordenboeken opgenomen. Mochten lezers van Onze Taal meer informatie hebben, dan houd ik mij aanbevolen.

Brandewijn en brandy in andere talen:

Europa:

-	Deens braendevin (uit het Nederduits of Nederlands) en brandy
-	Duits Branntwein (14de eeuw, gebruikelijk in 16de eeuw) en brandy (19de eeuw)
-	Engels brandy (1657; 1622 brand-wine)
-	Frans brandevin (1641) en brandy (1791)
-	Noors brennevin en brandy
-	Zweeds brännvin (uit het Nederduits of Nederlands, 16de eeuw) en brandy (1905)

Azië:

-	Javaans branduwin

Noord-Amerika:

-	Delaware jargon (Noord-Amerikaanse indianentaal) brandywyne
-	Mahikaans (Noord-Amerikaanse indianentaal) p'natt'weñ

Jenever en gin in andere talen:

Europa:

-	Deens genever en gin
-	Duits Genever (1876) en gin (eind 19de eeuw ingevoerd)
-	Engels geneva (1706; verkort tot gin 1714)
-	Frans genièvre (‘jeneverbrandewijn’ 1762) en gin (1794)
-	Noors sjenever en gin
-	Spaans ginebra
-	Zweeds genever (1734) en gin (1828)

Azië:

-	Indonesisch jénéwer en gin
-	Japans zeneifuru (inmiddels verouderd) en jin

Zuid-Amerika en Caribisch gebied:

-	Papiaments yanefer, yènefer en gin
-	Sranantongo yaneifri

Zoopje in andere talen

Azië:

-	Indonesisch sopi
-	Singalees zōppi (verouderd)

Zuid-Amerika:

-	Arawak (indianentaal in Guyana) supi, sopi
-	Saramakaans (Surinaamse creooltaal) sópi
-	Sranantongo (Surinaamse creooltaal) sopi
-	Warao (indianentaal in Orinoco-delta) sobi