Onze Taal. Jaargang 75

[p. 126]

Het is niet onopgemerkt gebleven
Gerard Reve als taalverrijker

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

De op 8 april overleden schrijver Gerard Reve heeft niet alleen veel indruk gemaakt op zijn lezers, hij heeft ook zijn sporen nagelaten in het Nederlands.

Het overkomt niet veel schrijvers dat hun naam wordt getransformeerd tot een woord dat vervolgens het woordenboek haalt. Bij de onlangs overleden schrijver Gerard Reve is dat wél gebeurd, en zelfs twee keer. De grote Van Dale vermeldt naast revisme (‘karakteristiek en meestal in een archaïsche stijl geformuleerd idee van de schrijver Gerard Reve, m.n. over religie, mystiek, liefde en (sadomasochistische) seksualiteit’) ook reviaans: ‘in de stijl van de schrijver G. (K. van het) Reve’. Die stijl is een merkwaardige en daarom opvallende combinatie van plechtstatige frasen vol archaïsmen die afgewisseld worden met soms platte en in elk geval erg alledaagse uitdrukkingen: ‘Ik zoude het betreuren indien ik lezertjes heb geschokt, want het is allemaal geen grapje.’

Gerard Reve in 2001.
Foto: Martijn van de Griendt/ Hollandse Hoogte

Door zijn bijzondere stijl heeft Reve jarenlang de Nederlandse literatuur beïnvloed, maar door zijn regelmatige optreden in de massamedia heeft hij ook zijn sporen nagelaten in de omgangstaal. De Volksschrijver, zoals hij zichzelf graag noemde, heeft het leven van oude, bijna verdwenen woorden en zinswendingen - vooral op het gebied van religie en moraal - verlengd. Maar hij heeft de taal van ‘zijn volk’ ook vernieuwd. Met woorden en woordbetekenissen, met boektitels (zoals Nader tot U) die een eigen leven zijn gaan leiden in onze taal, en bovenal met een fors aantal gevleugelde woorden.

Liefdesdolk en schuiftrompet

Als bedenker van nieuwe woorden heeft Reve zich vooral uitgeput in het introduceren en populariseren van benamingen voor de herenliefde en de daartoe dienstige lichaamsdelen. Zo wordt het mannelijk deel bij Reve veelal niet met een van de conventionele schuttingwoorden of klinische benamingen aangeduid, maar met liefderijke, kitscherige of barokke omschrijvingen en metaforen als jongensheid, karabijn, liefdesdolk, mannenknuppel, matrozenliefdesdeel of pielemuisboom.

Regelmatig wordt het mannelijk lid in Reves werk ook op muzikale wijze aangeduid, als hobo d'amore bijvoorbeeld, of schuiftrompet. In zijn boeken zijn tientallen van deze woorden en betekenissen te vinden, maar ondanks de vele ‘revianen’ - mensen die dwepen met het werk van de Volksschrijver en soms zijn stijl en woordkeus navolgen - zijn deze aanduidingen niet zo ingeburgerd geraakt dat ze het woordenboek hebben gehaald.

Geheime openingen

Datzelfde geldt voor de misschien wel even talrijke aanduidingen van de jongens- of mannenkont in het werk van Gerard Reve. Die zijn al even metaforisch en barok en variëren van jongensvallei tot warm vossenhol. Daarnaast voorziet Reve in zijn boeken bestaande woorden van een homo-erotische betekenis, bijvoorbeeld artiesteningang.

Bekend is vooral de uitdrukking geheime opening. Dat komt door het ‘Ezelsproces’: de rechtszaak die in de jaren zestig gevoerd werd tegen Reve nadat hij in Nader tot U beschreven had hoe God zich in de gedaante van een muisgrijze ezel aan hem had geopenbaard en hij Hem bij die gelegenheid enige malen langdurig liefdevol ‘in Zijn Geheime Opening’ had bezeten. Dankzij het Ezelsproces wordt geheime opening inmiddels ook los van het werk van Reve gebruikt, en zelfs in beschrijvingen van de heteroseksuele liefde. De uitdrukking zal vast ooit in Van Dale opduiken.

Het weer van alle mensen

Beter ingeburgerd in onze taal dan de nieuwe woorden en betekenissen zijn veel van de kenmerkende apodictische uitspraken van Gerard Reve: ‘Alle religie is schone en ware waanzin.’ ‘Er is niets tegen geoudehoer, zolang er maar Gods zegen op rust.’ ‘Veel groente, en weinig aardappelen, dat eet voor een man niet zo lekker.’ ‘Je gaat dood of je blijft leven, het zit altijd goed.’ Het zijn vaak platitudes, ze getuigen soms van een cruijffiaanse logica, maar ze zijn vaak zó dwingend geformuleerd dat je ze meteen onthoudt. Dat verklaart waarom heel wat van die passages uit Reves werk gevleugeld zijn geworden. Het beste voorbeeld daarvan is een zin uit de slotpassage van De avonden: ‘Het is gezien (...), het is niet onopgemerkt gebleven.’ Deze passage is geregeld te vinden in kranten en tijdschriften, zelfs in variaties, zoals ‘Het is gehoord, het is niet onopgemerkt gebleven.’

De bekendste uitdrukking van Gerard Reve is echter waarschijnlijk het weer van alle mensen, die in verschillende varianten en op verschillende plaatsen in zijn werk aangetroffen wordt. Inmiddels is die uitdrukking synoniem geworden voor typisch grijs Nederlands weer.

Een Nederlandse schrijver die ook nog eens in staat is geweest de taal van zijn volk te verrijken met een aanduiding voor een weertype, heeft bepaald niet voor niets geleefd.

Binnenkort verschijnt van Ton den Boon en Chrétien Breukers het boek Het is niet onopgemerkt gebleven. De taal van Gerard Reve (BnM uitgevers).