Onze Taal. Jaargang 75

Merken worden woorden
Stratego

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Brintageneratie, bountyeiland, barbiefiguur: er zijn merken die zo'n grote invloed hebben gekregen dat ze in het dagelijks taalgebruik zijn terechtgekomen. Om de maand bespreekt Ton den Boon zulke merken in Onze Taal.

De dichter Jan Hanlo vroeg zich ooit af: ‘Zijn mannen eigenlijk nog jongetjes van binnen?’ Je zou haast denken van wel als je de krant leest. Het handelen van captains of industry, bankiers, politici en vakbondsbestuurders wordt daarin geregeld met een spel vergeleken. Soms wordt zo'n economisch of politiek spel ‘landjepik’ genoemd, of ‘pandverbeuren’, maar steeds vaker heet het ook ‘stratego’, vooral als tactiek, strategie en visie er een belangrijke rol bij spelen. Een bank die bezig is met een grote overname, speelt volgens journalisten ingewikkeld ‘financieel stratego’. Politici houden zich volgens een dagblad vooral bezig met ‘politiek stratego’, en de campagneleiders van de grote partijen spelen in de verkiezingstijd alleen maar ‘campagnestratego’.

Het bordspel Stratego was al snel na de introductie in de jaren vijftig een groot succes.

Dat woord stratego is oorspronkelijk de naam van een spel dat begin jaren vijftig in Nederland werd geïntroduceerd. Het verhaal gaat dat het in de Tweede Wereldoorlog bedacht is door een verveelde onderduiker. Wat daarvan waar is, is onduidelijk, maar wel is zeker dat dit spel van fabrikant Jumbo binnen de kortste keren een groot succes was, niet alleen in Nederland, maar ook in Duitsland en België. In 1961 bracht het bedrijf Milton Bradley het spel in licentie uit in de Verenigde Staten, waar het uitgroeide tot een van de populairste en best verkochte bordspelen. Niet voor niets worden er sinds een aantal jaren zelfs wereldkampioenschappen Stratego gehouden.

Het spel is vrij simpel: twee legers staan tegenover elkaar en houden zich onledig met aanvallen en verdedigen. Het doel is het vaandel van de tegenpartij te veroveren. De partij die hierin slaagt, heeft gewonnen. Zowel het verdedigen als het aanvallen vereist strategie, vandaar de naam Stratego. Een bekende variant op het bordspel is ‘Levend Stratego’, een gezelsschapsspel waarbij de typische Strategorollen (‘maarschalk’, ‘bom’, ‘vlag’ en dergelijke) gespeeld worden door mensen.

Strategopolitici

Dankzij de populariteit van het spel heeft de merknaam Stratego in onze taal een figuurlijke betekenis kunnen ontwikkelen, die bovendien het woordenboek heeft gehaald. Volgens Van Dale wordt het woord stratego gebruikt in de betekenis ‘beleidsspel’. Wat dat precies is, legt het woordenboek niet uit, maar het zal wel zoveel zijn als ‘strategisch spel, met name met betrekking tot economisch, politiek e.d. beleid’. In die betekenis wordt stratego inmiddels honderden malen in de media aangetroffen. Zo verwijt een werkgeversvoorzitter de FNV ‘stratego te spelen binnen de SER’ (NRC Handelsblad, 17 mei 2002). Stratego figureert ook in allerlei samenstellingen, variërend van machtsstratego en mediastratego tot energiestratego. Zo bevat een artikel over de toenaderingspogingen van Turkije tot het Westen de zin: ‘De Turken speelden hun machtsstratego volgens negentiende-eeuwse regels’ (De Groene Amsterdammer, 18 januari 2003). Dat deden ze dus als echte ‘strategopolitici’.

Het spel Stratego heeft vanuit Nederland de wereld - of in elk geval de Verenigde Staten - veroverd, maar ook het woord stratego heeft een plaats verworven in diverse talen. Zo schreef een Amerikaanse weblogger in 2004 over zijn president: ‘America can't be governed by a 57-year-old juvenile delinquent who probably confuses the “nuclear Stratego” game he plays by dropping encyclopedias on a game board with the real war he started.’ In andere Engelstalige bronnen zijn ook combinaties als ‘political stratego’ en ‘social stratego’ te vinden. Wat betreft de inburgering van het woord stratego is er echter nog wel een verschil tussen het Engels en het Nederlands. Staat stratego al lang en breed als figuurlijke benaming in Nederlandse woordenboeken, in Engelstalige woordenboeken is het woord nog niet doorgedrongen. Maar of dat nog lang zo zal blijven?