Onze Taal. Jaargang 75

[p. 96]

‘Het gaat om de oneliners die doorkomen in de media’
Taal in het werk [3]: de speechschrijver

Jaap de Jong

Er zijn beroepen waarin taal zo niet de hoofdrol, dan toch zeker een flinke bijrol speelt. Om de maand worden ze in Onze Taal geportretteerd. Deze keer: de speechschrijver. Marco Esser schrijft de toespraken van Wouter Bos en Richard de Wit deed dat voor politicus van het jaar minister Donner. Een gesprek over beleidssalami, typisch Donneriaans, soundbites en applausmomenten.

Wouter Bos, Job Cohen, Piet Hein Donner. Bekende sprekers schrijven hun toespraken zelden zelf - al zullen ze wel graag die indruk wekken. Daarvoor hebben ze ghostwriters in dienst: speechschrijvers. En dat is hard nodig ook. Nederlandse ministers bijvoorbeeld krijgen jaarlijks gemiddeld duizend uitnodigingen om te komen spreken. Daarvan worden er zo'n tweehonderd gehonoreerd: vier toespraken in de week, soms met uitschieters van vijftien. Wil een bewindspersoon nog aan regeren en besturen toekomen, dan zijn er rigoureuze maatregelen nodig. Allereerst wordt het werk verdeeld: ook de staatssecretarissen worden ingeschakeld, en als 's lands bestuur zulks vereist, wordt de minister op het laatste moment vervangen door de directeurgeneraal van het ministerie. Maar de belangrijkste tijdbesparende maatregel is wel het aanstellen van speechschrijvers.

Nieuw beroep

In de Haagse departementen is speechschrijver een betrekkelijk nieuw beroep: tot een jaar of tien geleden deden de beleidsmedewerkers die een beetje een pen konden vasthouden het erbij. Maar niet elke ambtenaar kon die taak professioneel klaren en ministers ergerden zich aan de lange, gortdroge, ambtelijke speechteksten die voortkwamen uit het leegschudden van de beleidsdossiers. De impact van een goede speech op het aanwezige publiek kan groot zijn en nog versterkt worden door de landelijke media. Daarom zijn sinds een jaar of tien op alle departementen één tot vier medewerkers aangenomen die zich hebben toegelegd op het herschrijven van de concept-tekst van de beleidsmedewerker tot een bondige en pakkende speech.

Richard de Wit (1967) schreef als bestuurskundige prikkelende artikeltjes in Vox justitiae, het personeelsblad van het Ministerie van Justitie, en werd in 1997 gevraagd speeches voor minister Sorgdrager en staatssecretaris Schmitz te gaan schrijven. ‘Ik heb geen speciale opleiding speechschrijven gevolgd, maar bleek schrijven heel leuk te vinden, en door mijn verbeeldingskracht kan ik spelen met de verwachtingen van de luisteraar. Ik heb de kneepjes van het vak geleerd van een collega, die mijn teksten altijd van pittig commentaar voorzag.’ Later werkte hij voor minister Korthals en staatssecretaris Cohen, kort voor Nawijn, en voor Donner en Verdonk. Sinds 2003 heeft hij binnen het ministerie een andere baan als projectleider. Maar hij mist het schrijven.

Retorica

Richard de Wit: ‘Donner is een geval apart: hij doet heel veel zelf aan zijn speeches.’
Foto: Ilya van Marle

Aan de andere kant van de regeringstafel staan de sprekers van de oppositie. Als Wouter Bos spreekt,

[p. 97]

heeft ook hij zijn tekst afgestemd met zijn speechschrijvers. Marco Esser (1971) heeft politicologie gestudeerd aan de Universiteit Leiden en de Ohio State University. Tijdens zijn opleiding heeft hij daarnaast vakken gevolgd bij de studie Nederlands, onder meer argumentatieleer en retorica. Sinds 1998 werkt hij voor de PvdA. ‘Als politiek adviseur van Jeltje van Nieuwenhoven en Wouter Bos heb ik veel speeches geschreven. Ik heb toen ook de vervolgcursus “moderne speeches en klassieke retorica” aan de Universiteit Leiden gevolgd. Inmiddels ben ik campagnemanager van de PvdA, maar aan belangrijke speeches werk ik nog wel mee.’

Welke inzichten uit de klassieke retorica kan een speechschrijver nog steeds toepassen?

Esser: ‘Een goede ordening (in de klassieke retorica “dispositio” geheten) is nog steeds van belang. Ik hou zelf van het steen voor steen oprichten van het bouwwerk, dus zin voor zin, alinea voor alinea, werken aan een goede speech. Verder is het gebruik van stijlen woordfiguren onverminderd nuttig. Ik maak zelf veel gebruik van rijtjes van drie, tegenstellingen en alliteraties.’

De Wit: ‘Heel veel klassieke inzichten zijn nog steeds van toepassing, al ben ik geen kenner van het werk van befaamde klassieke auteurs op dit gebied, zoals Cicero. Inhoudelijk deskundigen begrijpen vaak niet dat alleen argumenten onvoldoende zijn om je publiek te pakken. Aristoteles wist al dat je er niet kwam met die argumenten alleen. Om te overtuigen heb je ook “ethos” nodig: je moet werken aan de goodwill van je spreker. Die moet overtuigend en aardig gevonden worden, dus een scheutje ironie en wat zelfspot en een compliment voor het publiek heb je daarvoor hard nodig. En een derde middel om overtuigend te zijn is “pathos”: je moet op het gevoel van je publiek durven spelen. Ik ben er steeds meer achter gekomen dat humor het beste middel is om je publiek tot luisteren te brengen.’

Eigen stijl

Ook Cicero was overtuigd van het belang van humor, maar hij zag wel bezwaren. Kiezers willen geen clown als minister, en slaat voorgekookte humor ook niet snel dood?

De Wit: ‘Inderdaad: beter geen grapje dan een mislukt grapje. Je moet als schrijver humor ook eerst uitproberen: als er op kantoor niet om gelachen wordt, dan moet je het niet gebruiken. En het moet passen bij je spreker. Maar uit angst voor foutjes humor dan maar vermijden leidt alleen maar tot muisgrijze speeches.’

Esser: ‘Humor en zelfrelativering zijn belangrijk. Het verluchtigt de speech en neemt mensen voor je in. Alleen moeten de grappen wel echt van de spreker zelf komen. Ik ben in mijn spaarzame vrije tijd ook stand-up comedian, en dan merk ik dat heel goed. Wel kun je vervolgens op basis van je kennis en ervaring aan de verwoording werken, zodat een grap ook echt werkt.’

De Wit: ‘Voor minister Korthals kon ik goed schrijven, hij kon het ook droog uitserveren. Donner trouwens ook, maar op een andere manier. Toen Donner in december de prijs voor de politicus van het jaar in ontvangst mocht nemen, grapte hij dat het feit dat “de saaiste politicus” de verkiezing won de “ultieme wraak” was ten opzichte van de Belgen. De Belgische vice-premier Freya Van den Bossche had Nederlandse ministers in een interview met Vrij Nederland vlak daarvoor “stijf, truttig en kleinburgerlijk” genoemd. En een collega van mij heeft voor Donner een mooie 5-decemberspeech geschreven.’ (Zie het kader op de volgende bladzijde.)

Marco Esser: ‘Wouter Bos is een buitengewoon goede spreker. Hij vindt het ook leuk om speeches te houden. Dat is het halve werk.’
Foto: Tessa Posthuma de Boer

‘Overigens is Donner een geval apart: hij doet heel veel zelf aan zijn speeches. Van ons vraagt hij hoofdlijnen en feiten en cijfers en dan gaat hij 's nachts zelf aan de slag om er zijn onmiskenbare eigen stijl aan te geven.’

Is dat niet teleurstellend voor een speechschrijver?

De Wit: ‘Zijn speeches komen authentiek bij de mensen over: hij is niet voor niets tot politicus van het jaar gekozen. Dus dan moet je als speechschrijver natuurlijk heel tevreden zijn. Een speechschrijver “must have the ear” - hij moet in staat zijn de toon en woordkeus van zijn spreker te kunnen horen en tekst te schrijven die perfect past bij de spreker. Donner kleedt en vervoert zich archaïsch (niet per fiets maar per “rijwiel”) en zo spreekt hij ook. Hij bezigt weinig voorkomende voegwoorden als daarentegen, doet alsof hij twijfelt, met wendingen als “Wat zal ik zeggen?” en “Zie ik het goed, dan...” en kent een opvallende tolerantie voor lange zinnen. Zijn persoonlijke signatuur wordt door iedereen herkend en door velen gewaardeerd.’

Lucht

Hoe werkt dat bij de PvdA-sprekers?

Esser: ‘Dat verschilt per spreker. Met Jeltje van Nieuwenhoven besprak ik wat zij in de speech wilde zeggen en vervolgens keek zij naar wat ik ervan gemaakt had. Dan begin je als speechschrijver dus met een wit vel papier. Wouter Bos schrijft zijn speeches voornamelijk zelf. Dan is het alleen zaak om er samen nog een paar slagen overheen te maken en de speech bij

[p. 98]

te punten. Dat is een mooi proces, omdat je dan echt bezig bent om iets perfect te maken.’

‘Bos is een buitengewoon goede spreker. Hij vindt het ook leuk om speeches te houden. Dat is het halve werk. Hij kan een lang sluitend betoog houden waar mensen geboeid naar zitten te luisteren. Soms is het dan echter handig om er wat lucht in te brengen met enkele applausmomenten.’

Applausmomenten? Ben je bewust op zoek naar soundbites?

Esser: ‘Ja, je weet dat sommige fragmenten meer kans maken om door te komen in de media. Zo vergemakkelijkt applaus het “knippen” door tv-journalisten van het fragment daaraan voorafgaand. Het is dan een kwestie van techniek om ervoor te zorgen dat het applaus ook echt volgt op passages die je graag uitgezonden zou willen zien. Daarnaast zorgen stijl- en woordfiguren ervoor dat fragmenten sneller hun weg vinden in de kolommen van kranten. Denk aan alliteraties of goede woordspelingen. Een uitspraak van Van Nieuwenhoven na de val van het eerste kabinet-Balkenende, namelijk: “Balkenende beloofde Wederopbouw, maar heeft gezorgd voor Puinhopen”, haalde bijvoorbeeld alle kranten.’

‘Ik maak ook gebruik van visuele ondersteuning en van de opkomst van de spreker. In een congresspeech loofde Wouter Bos een opbouwwerker uit de Haagse wijk Laakkwartier. Die werd vervolgens door de camera's in beeld genomen en zag zichzelf - tot zijn schrik - terug op de grote schermen. Dat was aandoenlijk om te zien. Een speech is vaak het hoogtepunt van de dag. Het is dan niet meer dan normaal dat de spreker fatsoenlijk wordt aangekondigd en wordt begeleid door beeld of geluid als hij of zij opkomt.’

Foto: Fotopersburo Dijkstra

Donners humor

Uit de toespraak van minister Donner van Justitie bij de uitreiking van de eerste Mr. Gonsalvesprijs voor innovatieve rechtshandhaving, 5 december 2005:

‘Wij zijn bijeen voor de uitreiking van de prijs voor innovatieve rechtshandhaving. Het valt samen met de jaarlijkse dag van de handhaving. De meest traditionele vorm dan wel te verstaan; “wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe”. Overigens stel ik vast dat de traditionele elementen tegelijk ook weer zeer modern kunnen ogen, te weten het “blaming and shaming” van personen en hun tekortkomingen (op rijm dan althans).’

‘Tegelijk laat deze traditionele vorm van rechtshandhaving zien hoe gevaarlijk het is wanneer de methoden van rechtshandhaving niet regelmatig tegen het licht worden gehouden en worden vernieuwd. Zo voldoet de zak van Sinterklaas op geen enkele wijze aan de eisen van de penitentiaire beginselenwet. Wie zou vragen: “Wat doen ze in Nederland met delinquenten?”, en dan te horen krijgt: “Oh die stoppen ze in een zak, om er vervolgens half Europa mee rond te reizen”, die krijgt toch al gauw visioenen van de Abu Graib-gevangenis. We hebben met het Europees arrestatiebevel ook in het verkeer met Spanje weliswaar de uitlevering vereenvoudigd, maar het afvoeren van kinderen in een zak is toch wat al te eenvoudig, zelfs als het door een goedheiligman gebeurt. Dat is gewoon kidnapping. Bovendien schijnt deze goedheiligman zich daarbij te bedienen van persoonsregistratie met gevoelige gegevens omtrent de criminele antecedenten van kinderen, zonder dat daar toestemming voor is gegeven door het College bescherming persoonsgegevens.’

Uitvergroot

Wat is er nieuw aan het vak in de 21ste eeuw?

Esser: ‘Bijna niemand luistert meer naar een gehele speech. Het gaat om de oneliners die doorkomen in de media. Het is dus zaak om te anticiperen op de vraag welke oneliners worden opgepikt door de media. Daarnaast ben ik, mede door mijn vriendin, die bezig is met haar promotieonderzoek in de taalkunde, erg geïnteresseerd in het fenomeen “framing” en “reframing”, huiselijk gezegd: de kaders die worden opgeroepen. Wie bijvoorbeeld het woord wedstrijd gebruikt, roept het beeld op van “winnaars” en “verliezers”. Met de inzichten die zulk onderzoek oplevert, is er voor speechschrijvers nog een wereld te winnen.’

De Wit: ‘Er is een verandering in de toon van de presentatie. Vroeger oreerden de sprekers bij gebrek aan een hifi-geluidsinstallatie: ze gingen op een kist of podium staan en spraken - nee, galmden of schreeuwden hun luisteraars toe. Wie nu oude toespraken beluistert, van Den Uyl of nog eerder, die hoort het meteen: luider, nadrukkelijker, langzamer en met meer grote gebaren ook. Tegenwoordig hoor je zelfs de kleinste wendingen van je stem en zie je een frons op tv of op het scherm flink uitvergroot. Sprekers moeten nu dus juist leren niet te wild te zwaaien en te luid te tetteren.’

‘We zijn ook korter gaan schrijven. Anders dan sommige communistische staatshoofden in Cuba spreken onze bewindspersonen meestal een minuut of tien. Ik onderscheid drie soorten speeches: de korte tussen de twee en vijf minuten, de middellange tussen de acht en twaalf, en de lange tussen de vijftien en twintig minuten. Als je uitgaat van ongeveer honderd woorden per minuut, is in mijn ogen tweeduizend woorden wel het maximum voor departementale toespraken. Maak je ze langer, dan worden ze alleen maar slechter. Mensen onthouden er minder van, de duidelijkheid van de boodschap neemt af, de luisteraar verzuipt in de nuances. We hebben sowieso minder geduld om naar autoriteiten te luisteren. Hou op met de woordenbrij, de beleidssalami. Vertel waar het op staat. Commercials slagen er toch ook in om in dertig seconden een heel verhaal te vertellen?’

‘En bij complexe onderwerpen, zoals de “corporategovernance-code” van de commissie-Tabaksblat, proberen we de toespraak toch kort te houden en tegelijk een artikel op naam van de minister in bijvoorbeeld het Nederlands Juristenblad te publiceren om de nuance uit te leggen en daarvan weer een beknopt persbericht aan de media aan te bieden.’

[p. 99]

Foto: PvdA

‘Daarom wil ik uw premier zijn’

Uit de speech van Wouter Bos voor het PvdA-congres, 10 december 2005:

‘Ik wil net als elke andere Nederlander niets liever dan trots zijn op mijn land. Het doet mij pijn als ik dat niet kan zijn. Ik zie de tegenstellingen in ons land groeien en de polarisatie toenemen. Ik zie enorm veel talent dat geen kans krijgt. Ik zie veel te veel mensen langs de kant staan die hun kansen niet pakken. Ik vind het heel pijnlijk om te merken hoe steeds meer mensen de politiek zien als hun vijand in plaats van hun bondgenoot. Ik zie een land zonder zelfvertrouwen en zonder trots. Maar dit land kan zoveel beter. Dat wil ik niet alleen maar roepen. Dat wil ik laten zien. Daarom wil ik uw premier zijn.’

Onthanen

Wat is je meest geslaagde speech geweest?

Esser: ‘Een speech waarin Jeltje van Nieuwenhoven pleitte voor minder “haantjesgedrag” in de politiek heeft het meeste opzien gebaard, omdat ik daarin het woord onthanen introduceerde. Inhoudelijk waren enkele andere speeches belangrijker. Vlak na de verkiezingen in 2002 bijvoorbeeld, toen Jeltje zei: “Criminaliteit en integratie zijn geen rechtse thema's. Als wij deze thema's rechts laten liggen, laat de kiezer ons terecht links liggen.” De afgelopen jaren waren de congrestoespraken van Wouter Bos hoogtepunten, met in zijn laatste speech natuurlijk de aankondiging dat hij premier wil worden.’

Adviezen aan beginnende speechschrijvers?

De Wit: ‘Verdiep je in je publiek: weet wat er broeit, schuurt, wat ze bezighoudt. Overtuig je spreker ervan dat hij die onderwerpen aansnijdt waarin weerstand zit bij het publiek. Zoek de pijnpunten op.’

Esser: ‘In de eerste plaats: werk aan een goede ordening. Die geeft je houvast. In de tweede plaats: kijk de dag nadat iemand een speech heeft gehouden in de kranten en bestudeer welke fragmenten geciteerd worden. Dan weet je wat je te doen staat voor de speeches die jij schrijft.’

Meer informatie over speechschrijvers en hun vak op www.onzetaal.nl/2006/4/speechschrijvers.html.