Onze Taal. Jaargang 75

[p. 74]

Geschiedenis op straat
Klokslag

Riemer Reinsma

Klokslag is een naam die maar eenmaal in Nederland voorkomt, en dan ook nog bij een doodlopende weg hoort. Maar de geschiedenis ervan rechtvaardigt dat hij hier aandacht krijgt. ‘Klokslag’ noemde men het rechtsgebied van een stad of dorp in Friesland, Oost-Friesland en ‘de sassische gewesten’, zoals het Woordenboek der Nederlandsche Taal meedeelt. Met ‘sassische gewesten’ bedoelt het woordenboek de noordoostelijke provincies. Die ene Klokslag die we nu nog hebben, ligt in de gemeente Bolsward. Het is overigens niet alleen de naam van dat weggetje, maar ook van het omliggende gebied.

Crisiswoord

Wat is het verband tussen een slaande kerkklok en een rechtsgebied? Om bij het begin te beginnen: het was gebruikelijk de klokken te luiden als er een ramp dreigde, zoals brand, een militaire aanval of watersnood. Als er bijvoorbeeld een dijk door het water bedreigd werd, gold het klokgelui als een formele oproep: burgers moesten zich naar de bedreigde plaats begeven om te helpen de dijk te redden. Het woord klokslag kon dan ook heel wat meer betekenen dan alleen ‘klokgelui’. Bijvoorbeeld: ‘oproep’. Het Groot placaatboek had het in 1693 over ‘De Gemeente of Landluyden [= boeren] (...), die oock gehouden sullen zijn ten voorschreven Klockeslagh (...), dadelijck hen [= zich] gereedt te maecken, wapenen, en ter voorseyde assistentie te loopen.’ En aan die oproep had je je maar te houden. Het Drentsch plakkaatboek meldde in 1624 op de gebruikelijke ambtelijk-barse toon: ‘Ingevalle eenige derselver huisluiden [= dorpelingen] nae gedaene clockenslach (...) hun geraecten t'absenteeren, sullen t'elckens ende een iegelick verbroecken hebben [= verbeuren] een goltgl. [= goudgulden] voer den schults [= schout].’

De Klokslag bij Bolsward; kadasterkaart uit ca. 1700.
Gemeente Bolswawrd

Ook de verplichting om onverwijld naar de plaats des onheils te snellen heette een ‘klokslag’. De geijkte formulering luidde dat je ‘aan de klokslag onderworpen was’. Kortom, klokslag was een crisiswoord waarmee je in noodsituaties zowat álles kon aanduiden, bijvoorbeeld ook een ‘noodpeil’ - het waterpeil dat aanleiding vormde om alarm te slaan en de klok te luiden. Nog in het begin van de negentiende eeuw werd de term in die betekenis gebezigd langs de noordelijke Lekdijken. In een verslag over dijkbreuken uit 1809 meldde een zekere Hendrik Ewijk: ‘De Rivier (werd) te Vreeswijk (...) tot 10 duim boven het klokkenslag waargenomen.’ Inderdaad, men sprak toen niet alleen van ‘de klok(ken)slag’ maar ook van ‘het klok(ken)slag’.

Industrieterrein

Maar hoe is nu de betekenis ‘rechtsgebied’ ontstaan? Volgens het Middelnederlandsch woordenboek was klokslag ook de aanduiding voor het gebíéd waarin de plaatselijke overheid mensen mocht oproepen om hulp te verlenen bij calamiteiten, en daaruit zal de betekenis ‘rechtsgebied’ zijn ontstaan. In die zin was de klokslag hetzelfde als de ‘ban’ en de ‘banmijl’ (in het Frans: banlieue, dat nu ‘buitenwijk, voorstad’ betekent). In het begin zal dat het gebied zijn geweest waarbinnen het klokgebeier te horen was, maar het bereik van het klokgelui viel toch niet altijd samen met de grens van het rechtsgebied. In 1876 schreef de taalkundige Johan Winkler: ‘Het Vliet en de Olde-Galileën liggen onder den klokslach van Leeuwarden. Maar de Schrans, een andere buurt, bijna onmiddellijk aan de bebouwde kom van Leeuwarden grenzende, ligt niet onder den klokslach van Leeuwarden, ofschoon men er zeer goed de torenklokken dier stad kan hooren slaan.’

Ook de Bolswarders die destijds in de Klokslag woonden, zullen de stedelijke kerkklokken goed hebben kunnen horen. Want het gebíéd dat De Klokslag heet, is een industrieterrein direct ten noordwesten van de stad, waarvan de zuidgrens zeshonderd meter van de oude stadskerk verwijderd ligt. En de gelijknamige weg ligt op nog geen kilometer afstand van de kerk.

Maar de klokken van Bolsward sommeren de burgers al lang niet meer, en burgers wonen er in de Klokslag ook niet of nauwelijks meer. Het enige wat nog rest is die prachtige naam.