Onze Taal. Jaargang 75

[p. 72]

Woordenboek van de poëzie
Chlamydia

Guus Middag

Zij moet een van de bekendste gestalten uit de Nederlandse poëzie zijn: Ambrosia. Wie kent haar niet? Van de regel ‘Ambrosia, wat vloeit mij aan?’ en van ‘uw schedelveld is koeler maan’, het begin van het gedicht ‘Vera Janacopoulos’ van Jan Engelman, dat dan vervolgt met: ‘en alle appels blozen’. Deze Vera Janacopoulos was een Braziliaanse zangeres, van Griekse afkomst. Haar optreden, op 15 februari 1926 in Utrecht, maakte grote indruk op de toen 25-jarige dichter. Binnen vijf minuten schreef hij aan het tafeltje van een restaurant zijn zangerige klankgedicht met zijn zangerige regels. ‘Violen vlagen op het mos’. En: ‘hoe zoete zoele kindermond / van zeeschuim en van rozen’. Het zijn regels waarvan niemand weet wat ze precies betekenen, maar dat hoeft ook niet. Dit is iets met muze en muziek en schoonheid en liefde, en dat is al mooi genoeg: ‘elysium, de vlinders los / en duizendjarig dolen’.

Erg gebruikelijk is de naam Ambrosia niet. Bij de burgerlijke stand komt zij weinig voor en er is ook geen officieel geregistreerde heilige of godin die zo heet. Het is een naam van eigen vinding, afgeleid van ambrozijn, het mythologische voedsel dat alleen door goden wordt genuttigd. Ambrosia: godenspijsmeisje.

Gevleugeld

Een dichter die Engelman heet, een zangeres die luistert naar de naam Vera Janacopoulos, een gedicht dat volgens de ondertitel een ‘cantilene’ wil zijn, een muze die als Ambrosia wordt aangeroepen, en een onbestemd aanvloeien - alles bij elkaar een sterk dichterlijk mengsel, sterk genoeg om gevleugeld te raken. En als iets eenmaal gevleugeld is, dan kan er ook heel gemakkelijk op gevarieerd worden.

Campagne tegen chlamydia: ‘college card’ uit 1998.
Stichting Soa-bestrijding, Utrecht

In de zomer van 1997 hoorde ik met enige regelmaat deze zin uit de radio komen: ‘Chlamydia, wat vloeit mij aan?’ Het was een toespeling op de regel van Engelman, dat was duidelijk, maar wie of wat was Chlamydia? De naam van een bloem, van een vlinder, van een zeldzame kostbare edelsteen? Was Chlamydia de zus van Ambrosia? Het klonk als een dure meisjesnaam, van een markiezin of koningin, uit een oud sprookje. Prinses Chlamydia en de groene toverdraak, zoiets. Vlak voor het einde kwam de goede fee Ambrosia langs, zodat ze allemaal nog lang en gelukkig leefden, en alle appels bleven blozen.

In werkelijkheid ging het om een spotje over de gevaren van een geslachtsziekte. De bekendheid van de regel van Engelman werd gebruikt om ons te laten kennismaken met de toen nog niet erg bekende soa (seksueel overdraagbare aandoening) met de prinsesselijke naam chlamydia. Wat zou ons op het gebied van soa-voorlichting nog meer te wachten staan? Een nieuwe lente en een nieuwe gonorroea. Domweg gelukkig, met mijn druiper. Want tussen droom en daad staan wetten in de weg, en platjes, die niemand kan verklaren.

Lamme lansen

Niet veel later kwam ik de chlamydia nog eens tegen, opnieuw in een dichterlijke omgeving: in de bundel 's Zomers stinken alle steden (1997) van Menno Wigman. In de eerste regels van het gedicht ‘Nachtkroeg’ werd een meisje aan ons voorgesteld dat net als Ambrosia in de buurt van goden had vertoefd:

Dertien was ze en ze werd
door een godin aan tafel genood
en later door een Zeus in bed.

Dat was vroeger. Ooit moet het er voor het dertienjarige meisje rooskleurig hebben uitgezien, maar hoe loopt zoiets af? Nu is alles anders:

Nu biedt ze haar chlamydia
aan als een roos, zwalkt
tussen lamme lansen
en schenkt zich uit.

In de nachtkroeg is er niet veel meer over van haar vroegere status. Ze is serveerster - dat zou je met enige goede wil nog kunnen afleiden uit de mededeling dat ze ‘zich uitschenkt’. Maar vermoedelijk betekent die formulering dat ze niet voor anderen, maar voor zichzelf de fles geheel en al uitschenkt. Dat verklaart ook waarom ze zwalkt. Schrale troost: ze is daar niet de enige. Ze zwalkt ‘tussen lamme lansen’ door. Daarin zal ‘lam’ wel betekenen: ‘erg dronken’. Het woord ‘lansen’ roept het beeld van ridders op, en van spitsroeden lopen. Maar de roeden zijn hier niet spits; de lansen hangen lam naar beneden. En zou er in dit denkbeeldige riddertoernooi nog om de roos van de dame gestreden worden? Het klinkt wel mooi middeleeuws allemaal, en dichterlijk, en met erotische bijbetekenissen, maar aan deze roos valt weinig eer te behalen: deze roos is ziek, want besmet - met de soa chlamydia.

We weten niet wat er precies is voorgevallen, maar alles wijst erop dat het meisje aan lagerwal is geraakt. Is ze hier serveerster, stamgast, alcoholiste, op zoek naar warmte - of is ze een hoer, met een geslachtsziekte, tussen de kroeggasten op zoek naar klandizie? Dan betekent ‘schenkt zich uit’ misschien wel ‘biedt zich aan’. Zo gaat het verder:

[p. 73]

De liefde met de lange ie!
lacht ze. Wist zij ook veel.
Ooit was ze alle boeken die ze las,
Bovary voorop. Achter haar kont
lonkt een koortslip naar een loopneus,
lacht een druiper om een holle
vruchtzak. Laatste ronde.
Laatste kans.

Ik weet niet wat de liefde met de lange ie is. Het klinkt als de romantische tegenhanger van de betaalde liefde, die mij dan eerder de liefde van de korte ie lijkt, of misschien zelfs wel zonder ie. Vroeger moet zij nog wel in de echte liefde hebben geloofd, toen zij nog boeken las en er volledig in opging, zoals in de hoofdfiguur van de roman Madame Bovary (1857) van Gustave Flaubert. Maar van de literatuur en het dwepen met personages is niets meer over. Zij loopt nu met haar chlamydia tussen de dronken nachtkroegmannen door, die op hun beurt lijden aan weer andere besmettelijke ziekten, zoals de koortslip, de loopneus, de druiper en de holle vruchtzak. Zou er nog een klant voor haar bij zitten? Het belooft allemaal weinig goeds. In de slotregels neemt zij dan maar zelf het heft in handen en richt het woord rechtstreeks tot een klant:

‘Ik ken het butsen van bekkens,
heb een verhaal dat haast ontroert.
Keel de kilte. Enter mij.
Reken af.’

Stoere taal: ‘butsen’, ‘bekkens’, ‘keel’, ‘enter’. Ook wel een beetje cliché-stoer. Beetje al te havencafécliché-stoer. Gewild literair ook. Zou ze zich aan het eind misschien tot de dichter richten, al dan niet denkbeeldig aanwezig op een van de krukken in de nachtkroeg, altijd ontvankelijk voor een gevallen vrouw met een ontroerend verhaal? Het zou kunnen. Misschien heeft hij haar na afloop wel meegenomen en naar het zielige verhaal van haar mislukte jeugd geluisterd, zoals dat in het begin van het gedicht verteld wordt.

In dit gezelschap met zijn druipers en loopneuzen lijkt deze belezen nachtkroeghoer enigszins uit de toon te vallen. Ik verbeeld mij dat zij zich op grond van haar verleden toch iets boven de rest verheven zal voelen. Dat verschil komt tot uitdrukking in de chic klinkende, met een zweem van noblesse en artisticiteit en mythologie omgeven naam voor de aandoening waaraan ze lijdt. Geen luis, geen schimmel, geen sief, geen wrat, geen witte vloed, geen sjanker, geen kokken biedt zij hier aan, maar een uitgelezen geval van chlamydia.

Noteren wij in het Woordenboek van de poëzie: ‘chlamydia, welluidend klinkende soa, veelal ten gevolge van naïeve liefde met een lange ie, gepaard gaande met vage dichterlijke zegging; vaak aangetroffen in kroegen van zwarte romantiek; tgov. ambrosia’.