|
| |
| |
| |
‘Het is een grappige accent weet je’
Het opvallende prestige van de Marokkaanse tongval
Margreet Dorleijn en Jacomine Nortier
Goed opgeleide, in Nederland geboren jongeren van Marokkaanse afkomst houden bewust hun Marokkaanse accent in stand. Opmerkelijk genoeg kiezen ook oorspronkelijk Turkse en zelfs Nederlandse jongeren voor zo'n Marokkaans getinte uitspraak. Hoe zit dat? En zal dit verschijnsel het Nederlands veranderen?
Aan het woord is een vrouw die geboren en getogen is in Marokko, en die daarna naar Nederland is gekomen:
Ja, 's nu mijn kinderen ook geboren in Nederland, vijf, kan hun ook Marokkaans spreken, kan niet vergeten, máár: meer Nederland(s), maar ik vind goed, dat hun hier leven, hun hier werk leren op school, en gaat naar eh probleem of naar eh ik vind eh dat (...)
Er valt veel op aan het Nederlands van deze zogeheten eerste-generatie-allochtoon, maar wij beperken ons hier tot de uitspraak. Opvallend zijn haar tongpunt-r en de moeilijkheden die ze heeft met klinkercombinaties als ui, ou, ee en oo. Zo zegt ze ‘gebeuren’ in plaats van ‘geboren’. Haar g en z klinken heel scherp en ze slikt de stomme e weleens in. Gezellig klinkt dan als ‘gzellig’. (Dit en alle overige fragmenten zijn te beluisteren op www.onzetaal.nl/2006/23/marokkaans.html.)
Jacomine Nortier (links) en Margreet Dorleijn: ‘Marokkanen worden stoer gevonden, en blijkbaar ligt het dan voor de hand om een Marokkaans accent na te doen.’
Foto: Bart Versteeg
Het volgende citaat is van een in Nederland geboren meisje uit een Marokkaanse familie:
(... ) ook voor de jongeren dat het heel belangrijk is dat je vloeiend Nederlands praat en zo, maar voor die ouderen, ik bedoel die dan nog Nederlands moeten leren, ik denk dat dat niet echt gaat lukken of zo. Mijn ouders hebben het echt geprobeerd, die wilden echt Nederlands gaan leren en zo, maar 't ging er gewoon niet in omdat ze veel te oud zijn. Ik denk ehm ja dan kan je wel gebrekkig Nederlands tegen je kind gaan praten maar dat is ook onzin (...)
Deze tweede-generatie-allochtoon heeft helemaal geen problemen met de klinkers, maar ook bij haar zijn de g, s, z, t en d scherp, haast nog meer dan bij de vrouw van hiervoor. Verder heeft ook zij sterk de neiging om de stomme e in te slikken. Hoe kan dat? Waarom spreekt ze niet accentloos Nederlands? Dat moet toch kunnen, ze is toch hier geboren en heeft een vwo-schoolloopbaan achter de rug? Het antwoord is: ze wil niet over één kam worden geschoren met autochtone Nederlanders. Door zo te praten maakt ze duidelijk tot welke groep ze behoort, en uit onderzoek dat wij deden, blijkt dat zij bepaald niet de enige Marokkaanse tweede-generatie-allochtoon is voor wie dit geldt.
| |
Etnolect
Zo'n manier van praten waarmee je duidelijk maakt tot welke etnische groep je behoort, noemen we een ‘etnolect’. Bekende voorbeelden van etnolecten zijn het Italiaans-Amerikaans dat vaak in maffiafilms gebezigd wordt en, dichter bij huis, het Nederlands met een Surinaams accent. Het ligt voor de hand om aan te nemen dat iedere etnische groep van enige omvang op die manier de eigen identiteit benadrukt. Maar is dat wel zo?
Nederland heeft vele etnische groeperingen: Grieken, Afghanen, Iraniërs, Kaapverdianen, enzovoort. Een groep die het meest vergelijkbaar is met de Marokkanen zijn de Turken. Daar zijn verschillende rede- | |
| |
nen voor. De omvang van deze groepen is ongeveer gelijk, ze vormden in dezelfde periode in Nederland een gemeenschap en ook in cultureel opzicht zijn ze vergelijkbaar. Hebben de Turken nu ook zo'n duidelijk afgetekend etnolect?
Het volgende fragment is afkomstig van een Turkse man die als volwassene naar Nederland gekomen is iemand van de eerste generatie dus.
Maar ik heb eerder voordat ik eh naar Ankara ging dus eh één jaar naar gymnasium, ongeveer zeven maanden op een klein dorpje voor klas gestaan dus voor eh (...)
Opvallend is de uitspraak van de r. Deze Turkse r klinkt alsof er een klein s'je achter geplakt wordt. De Marokkaanse tongpunt-r klinkt daarentegen ongeveer zoals de Nederlandse tongpunt-r, maar dan nog iets rollender. Ook de k van de Turkse spreker wijkt af: deze wordt uitgesproken alsof er een j achter komt. Daarnaast is het opmerkelijk dat de typisch Nederlandse lange aa en oo anders worden uitgesproken: meer als a en o. Maanden klinkt als ‘manden’ en voor als ‘vor’. Verder spreekt deze man de woorden uit - en we citeren nu Kees Beekmans in zijn column in De Groene Amsterdammer van eind oktober 2005 - ‘alsof ze van porselein zijn en breekbaar’.
Nu komt een Turkse jongen aan het woord die in Nederland geboren is:
(...) meer van weten. En Turks doen we meer op basisschoolniveau (dan) wat ze in Turkije doen denk ik. Dat komt weer makkelijk op voor ons (...)
Ook dit fragment vertoont kenmerken van het Nederlands van de oudere generatie: de typische uitspraak van de r en de k, en de lang maar niet gespannen uitgesproken klinkers aa en oo.
| |
Turks of Marokkaans?
Illustratie: Matthijs Sluiter
Deze kenmerken zijn typisch voor wat je een Turks etnolect zou kunnen noemen. Maar wordt dat ook als zodanig herkend? Nee, er zijn maar weinig mensen die een voorbeeld kunnen geven van een typisch Turks accent, terwijl niemand moeite heeft om kenmerken van het Surinaams- of Marokkaans-Nederlands te noemen. Dat komt waarschijnlijk doordat er onder Turken van de tweede (en derde) generatie veel variatie in uitspraak te horen is. Een heel grote groep spreekt bijvoorbeeld volledig accentloos Nederlands. Maar ook hoorden we dit:
| - | Ik ben Abderrahman, ik ben zeventien jaar oud, ik zit op de Majellamavo, ik kom uit Irak, we zijn met z'n achten thuis, dat was 't. |
| - | Zeg 's even, 't moet wel - kom jij echt uit Irak? |
| - | Nee. |
| - | Nee, daarom. Waar kom jij vandaan? |
| - | Uit Turkije. |
| - | Uit Turkije. Maar ben jij hier geboren of in Turkije? |
| - | Ja, hier geboren. |
En dit:
Iedereen sloeg mij, nu sla ik iedereen!
In deze citaten van Turkse jongeren klinken duidelijk Marokkaanse kenmerken door: de opvallend stemhebbende z, de s die soms heel scherp klinkt maar soms als sj, de g die net een tikje schrapender is dan in het Nederlands vereist wordt, de geprononceerde tongpunt-r en de ingeslikte stomme e. Beoordelaars van deze fragmenten, zelf jongeren en in ieder geval inwoners van grote steden in de Randstad en betrokken bij de multiculturele samenleving, meenden allemaal dat het in deze laatste twee fragmenten om Marokkanen ging.
| |
Algemeen allochtoons
Wat er dus aan de hand lijkt te zijn, is dat zich in ieder geval in de Randstad een soort ‘overkoepelend’ etnolect aan het ontwikkelen is dat gebaseerd is op het Marokkaans-Nederlands. Wij ontdekten dat niet alleen Marokkaanse en Turkse, maar ook Griekse en Afghaanse jongeren, en soms ook autochtoon Nederlandse jongeren, zich van dit accent bedienen. Marok- | |
| |
kaanse jongeren dikken hun accent ook aan. Eén enkel etnolect wordt dus ook door andere etnische groepen gebruikt om hun identiteit te markeren - het is niet zozeer een specifiek etnische identiteit die wordt benadrukt, als wel ‘etniciteit’ in het algemeen.
Ook in andere landen bestaat zo'n soort ‘algemeen allochtoons’. In Duitsland ontwikkelt zich bijvoorbeeld een etnolect gebaseerd op het Turks-Duitse accent, dat ook door andere etnische groepen gebruikt wordt, precies zoals het Marokkaanse accent in de Randstad van Nederland.
| |
Stoer
In welke omstandigheden, met wie en door wie dit accent precies in stelling wordt gebracht, moet nog worden onderzocht. Wel zijn er bepaalde tendensen zichtbaar. Zo dient het accent duidelijk om stoer te doen, maar ook om aan te geven dat je deel uitmaakt van de groep. Toen rapper Ali B, die een Marokkaanse
Het lijkt erop dat de onderlinge solidariteit tussen allochtone groepen is toegenomen, waardoor de oorspronkelijke etnische grenzen even minder belangrijk zijn. En dat weerspiegelt zich in dat overkoepelende allochtoonse accent.
achtergrond heeft, in Utrecht optrad voor een publiek dat ook overwegend Marokkaans was, en dat zich misdroeg, dikte hij zijn licht Marokkaanse accent nog wat aan, om zo de bezoekers beter te kunnen aanspreken.
Verder staat buiten kijf dat het accent alleen wordt gebruikt in informele contacten, en nooit tegen volwassenen. Iemand die gaat solliciteren, zal niet gauw zeggen: ‘Ik ben in Utregt nar sjgol ggan.’
Het algemeen-allochtoonse accent is dermate opvallend dat het tegenwoordig ook gebruikt wordt als er duidelijk moet worden gemaakt dat iemand van allochtone afkomst is - een rol die vroeger weggelegd was voor het Indisch-Nederlands of het Surinaams-Nederlands. In de film Het schnitzelparadijs, die vorig jaar draaide, komen Marokkaanse accenten voor die worden uitgesproken door Marokkanen, een Turk, en een door een Nederlander gespeelde Serviër.
| |
Zichtbaarder in de media
Waarom heeft nu juist het Marokkaanse accent deze rol van algemeen allochtoons gekregen? Waarom werd het niet het Turks of het Servo-Kroatisch? Een antwoord is te vinden in het volgende fragment (M betekent: een Marokkaanse spreker, N een Nederlandse, A een Afghaanse en T een Turkse):
M: Het is algemeen bekend dat Marokkanen een beetje leuk, ja, een beetje leuk accent hebben.
N: Is dat omdat er meer Marokkanen zijn dan Turken?
A: Nee.
N: Is dat zo? In Utrecht misschien wel.
T: Nee volgens mij niet, er zijn meer Turken!
N: Maken ze meer lawaai? Offe...
T: Ja, Marokkanen zijn meer aanwezig.
M: Nee maar 't accent valt gewoon heel erg op. Ik gga naar sjgol, ik denk van hallo! Dat merk je gewoon heel sterk.
Marokkanen worden spannend en stoer gevonden, en blijkbaar ligt het daarom meer voor de hand om een Marokkaans accent na te doen dan andere accenten. Bovendien zijn Marokkanen zichtbaarder in de media. Het gaat nooit over Turken die overlast bezorgen, terwijl Samir A. en Mohammed B. volop in het nieuws zijn - en Marokkaans zijn. Ook in de populaire muziekcultuur zijn Marokkanen volop aanwezig, denk aan Ali B, Yes-R, THC en DHC. Er is nog een andere oorzaak waardoor het Turks-Nederlands niet erg opvalt: Turken spreken onderling vaak Turks, Marokkanen veel meer Nederlands. Daardoor heeft het Marokkaans-Nederlands volop de gelegenheid gekregen om zich te ontwikkelen.
Wat bij dit alles waarschijnlijk ook een rol speelt, is de onderlinge solidariteit tussen leden van verschillende etnische groepen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit dit fragment, waarin een Afghaanse jongen aan het woord is:
(...) weer die kut-Marokkanen. Ik voel me ook een beetje aangesproken als eh Marokkanen uitgescholden worden want ik ben ook een buitenlander (...)
Wat de jongen hier zegt, kunnen we bij heel veel allochtonen beluisteren. Het lijkt erop dat onder invloed van maatschappelijk-politieke ontwikkelingen de onderlinge solidariteit tussen allochtone groepen is toegenomen, waardoor de oorspronkelijke etnische grenzen even minder belangrijk zijn. En dat weerspiegelt zich in dat overkoepelende allochtoonse accent.
| |
Vluchtig?
Wat betekent deze dominantie van het Marokkaanse accent nu voor het Nederlands? Zal dat hierdoor gaan veranderen? Wij denken dat dit wel zal meevallen. Waarschijnlijk is het gewoon een vluchtig verschijnsel. Zo'n vijftien jaar geleden was het razend populair om met een Surinaamse w (‘oewee’) te praten, maar dat is nu verdwenen. Bovendien gebruiken niet-Marokkanen alleen in specifieke omstandigheden een Marokkaans accent, en zeker niet in min of meer officiële situaties.
En verder moeten we natuurlijk ook een slag om de arm houden. Ons onderzoek had alleen betrekking op jongeren in stedelijke gebieden in het westen van het land. Marokkanen in Tilburg hebben helemaal niet die harde g die in het westen nou juist zo kenmerkend is. Verder is in de steden ruim vijftig procent van de schoolgaande jeugd allochtoon, dus daar is sowieso veel meer sprake van beïnvloeding van en door allochtone groepen.
De geciteerde fragmenten zijn te beluisteren op www.onzetaal.nl/2006/23/marokkaans.html. Daar is ook verdere informatie over het onderzoek te vinden.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd