Onze Taal. Jaargang 75

[p. 50]

Waar gaat dat heen?
De toekomst van het Nederlands in Vlaanderen

Ruud Hendrickx - taaladviseur van de VRT

De belangrijkste taalontwikkeling in Vlaanderen is wel de opkomst van de zogenoemde tussentaal: een informele omgangstaal ergens tussen de dialecten en de standaardtaal in. Kan die verandering een verrijking worden genoemd?

Goedenamiddag, dames en heren. Ja, dat hebt u goed gehoord: hier staat een Belg. U hebt natuurlijk al gehoord dat hij met een wat zachtere g spreekt dan de voorgaande sprekers, en als u goed geluisterd hebt, hebt u ook gehoord dat hij u een goede ‘namiddag’ gewenst heeft.

Achter dat op het eerste gezicht onschuldige namiddag schuilt een hele ontwikkeling over het denken over taal in Vlaanderen. Tien jaar geleden had een Vlaamse spreker hier misschien bewust voor het noordelijke goedemiddag gekozen, omdat hem jarenlang ingepeperd was dat namiddag alleen maar voor het laatste deel van de middag gebruikt wordt. In Nederland tenminste. Nu staat hier een Vlaming die bewust ‘goedenamiddag’ zegt, op z'n Belgisch.

Ruud Hendrickx: ‘In Vlaanderen is een eigen standaardtaal ontstaan.’
Foto: Bart Versteeg

Waar gaat dat heen? Zijn de Belzen opstandig geworden en zullen ze nu zelf weleens bepalen wat Nederlands is en wat niet? Ik ben bang van wel. De standaardtaal in België loopt steeds meer gelijk met de standaardtaal in Nederland - dat blijkt uit onderzoek -, maar woorden en uitdrukkingen uit de Belgisch-Nederlandse standaardtaal zullen daar steeds vaker in opduiken. Ik noem dat taalverrijking.

Maar het is niet allemaal rozengeur en maneschijn. De standaardtaal in Vlaanderen dreigt een papieren variant van het Nederlands te worden. Die variant wordt wel geschreven, maar gesproken wordt hij steeds minder, lijkt het wel. In de gesproken taal is steeds vaker een variant te horen - ook uit de mond van sprekers van wie je het niet verwacht - die de taalkundigen ‘tussentaal’ noemen, een soort informele omgangstaal. Dat noem ik taalverarming.

Drie taallagen

Die tussentaal bevindt zich ergens in het continuüm tussen dialecten en standaardtaal dat - net als in andere talen - bestaat in het Nederlands in Vlaanderen. Vlaamse dialecten kunt u elke dag horen in een tv-programma als Man bijt hond. De standaardtaal in Vlaanderen kunt u elke dag horen in het VRT-journaal. We zijn er bij de VRT niet weinig trots op dat de standaardtaal in België ook weleens ‘VRT-Nederlands’ genoemd wordt.

Tussentaal is elke werkdag te horen in de VRT-serie Thuis. We zijn er bij de VRT iets minder trots op dat taalkundigen het ook weleens over ‘soap-Vlaams’ hebben.

Dirk Geeraerts, hoofdredacteur van de grote Van Dale én lid van de stuurgroep Taaladvies van de VRT, heeft de taalsituatie in Vlaanderen en Nederland vier jaar geleden als volgt grafisch weergegeven:

[p. 51]

Verticaal wordt de afstand tussen de registers binnen één variant aangegeven, horizontaal de afstand tussen de Belgische en de Nederlandse variant. De standaardtaalregisters van de twee varianten liggen vrij dicht bij elkaar. Maar het informelere soap-Vlaams staat verder af van het VRT-Nederlands dan de informele Nederlandse variant van de standaardtaal.

Mogelijke ontwikkelingen

Waar gaat het heen met die drie registers? Over de dialecten wil ik kort zijn. Volgens veel Vlamingen worden die dialecten bedreigd. Jongere generaties Vlamingen brengen hun kinderen groot in de standaardtaal - of tenminste wat zij als standaardtaal beschouwen -, waardoor die kinderen hooguit nog een passieve kennis van hun streektaal hebben: ze begrijpen die misschien nog wel, maar spreken ze zelf niet meer. Het kan niet anders of het dialect gaat achteruit.

De verhouding tussen tussentaal en standaardtaal is zeer gespannen. Vier jaar geleden gaf Dirk Geeraerts al aan dat het in Vlaanderen alle kanten op kon. De tussentaal kon opschuiven in de richting van de standaardtaal en zich net zoals in Nederland ontwikkelen tot een informele variant die dicht bij de standaardtaal ligt. Of de standaardtaal kon opschuiven in de richting van de tussentaal, waardoor de afstand tussen de Belgische standaardtaal en de Nederlandse standaardtaal groter zou worden. Of er zou helemaal niets veranderen en de afstand tussen de twee registers zou hetzelfde blijven.

Je kunt er niet omheen: de tussentaal heeft bij veel Vlamingen een groot prestige, vooral in het sociaal-economische centrum, in Brabant en Antwer-

Vrijwel niemand in België houdt nog vast aan het traditionele overnamemodel, dat zegt dat alle heil van boven de Moerdijk komt.

pen. Waarschijnlijk komt dat doordat de gemiddelde Vlaming zichzelf nog altijd niet als een standaardtaalspreker ziet. Hij vindt wel dat die standaardtaalnorm er moet zijn, maar houdt zich er zelf niet aan, behalve misschien in de meest formele omstandigheden. De gemiddelde Vlaming voelt zich nog het best als hij zichzelf kan zijn in de tussentaal, op een flinke afstand van de standaardtaal. Zegt Dirk Geeraerts, die daarnaar dus onderzoek verricht.

Brabants-Antwerps

Naar mijn gevoel staat vooral de Brabants-Antwerps getinte tussentaal bijzonder sterk. Het soap-Vlaams is vaak een soort gekuist Antwerps, vreemd genoeg ook in de mond van sprekers die niet uit Brabant of Antwerpen komen. Die Brabants-Antwerps getinte tussentaal spreidt zich over heel Vlaanderen uit als informele omgangstaal, ten koste van de lokale tussentalige varianten. Limburgs of West-Vlaams getinte tussentaal wordt zeker niet door alle Vlamingen acceptabel geacht op radio en televisie. Door die uniformering van de tussentaal dreigt er in Vlaanderen zeker taalverarming.

Illustratie: Matthias Giesen

Tegelijk dreigt de tussentaal het hele continuüm van taalregisters op te slokken. De dialecten verdwijnen ten koste van de tussentaal, maar ook de standaardtaal staat onder druk. Vooral jongere Vlamingen gebruiken in alle omstandigheden tussentaal, terwijl hun ouders nog het hele spectrum van dialect tot standaardtaal hanteren. Sommigen van die jonge Vlamingen zien hun tussentaal als standaardtaal. Maar nogmaals, het gaat hier om gesproken taal. Hoeveel er ook geklaagd wordt over sms- en chattaal, steeds meer Vlamingen zijn vertrouwd met de Nederlandse standaardtaal en zien die ook als hun cultuurtaal.

Belgisch-Nederlandse standaardtaal

De standaardisering van die cultuurtaal in Vlaanderen is begonnen door de bestaande standaardtaal in Nederland over te nemen. Veertig jaar geleden richtte het taalbeleid in Vlaanderen zich op Nederland: alles wat uit het noorden kwam, was goed. Het was de tijd van Piet Paardekooper, Marc Galle en Maarten van Nierop en hun ‘zeg-niet-zus-maar-zo’ -boekjes. ‘Zus’ was meestal wat in Vlaanderen gezegd werd, ‘zo’ wat in Nederland gezegd werd.

Veertig jaar later beschouw ik dat taalbeleid deels als een gemiste kans. Het heeft er inderdaad toe geleid dat Vlaanderen en Nederland naar elkaar toe gegroeid zijn. Maar doordat de standaardtaal geheel noordelijk was, stond die ver van het bed van de gemiddelde Vlaming en heeft hij die nooit als een deel van zichzelf gezien. In de jaren tachtig bleek uit onderzoek van Guido Geerts dat de Vlaming wel vond dat een standaardtaal belangrijk is, maar hij wilde vooral niet spreken zoals de Nederlanders. De taalbeleidsmakers hebben dat signaal jammer genoeg niet gehoord, of in elk geval niet ter harte genomen.

De huidige Vlaamse beleidsmakers en taaladviseurs denken helemaal anders over de norm. Ze zien

[p. 52]

dat er in Vlaanderen een eigen standaardtaal is ontstaan en erkennen de kenmerken daarvan. Een Vlaming spreekt de Nederlandse standaardtaal anders uit dan een Nederlander, en hij gebruikt steeds meer woorden en uitdrukkingen die in Nederland niet bekend zijn. De VRT heeft een belangrijke rol in die ontwikkeling gespeeld. In 1998 heeft hij zijn beleid vastgelegd in het zogeheten Taalcharter. De omroep verbindt er zich toe een verzorgde en aantrekkelijke standaardtaal te hanteren die rekening houdt met het publiek, en dus als vanzelfsprekend ruimte laat voor Belgisch-Nederlandse woorden en uitdrukkingen. Het standpunt van de VRT wordt nu ruim aanvaard. Vrijwel niemand houdt nog vast aan het traditionele overnamemodel, dat zegt dat alle heil van boven de Moerdijk komt.

Mooie toekomst

Tegenwoordig erkent ook de Nederlandse Taalunie dat er taalvariëteiten van het Nederlands bestaan. In de taaladvisering hanteert de Taalunie nu officieel de termen ‘algemene standaardtaal’, ‘standaardtaal in België’ en - jawel - ‘standaardtaal in Nederland’, voor Nederlandse woorden en uitdrukkingen die in België niet gebruikt en misschien ook niet begrepen worden. Tegelijk erkent zij ook dat sommige woorden zonder meer tot de standaardtaal in België gerekend moeten worden.

Naar mijn gevoel is die ontwikkeling een belangrijke stap. De Vlamingen zullen er - dat hoop ik tenminste - het gevoel door krijgen dat de standaardtaal niet buiten hen staat, maar dat de standaardtaal ook van hen is, dat zij die meebepalen.

Die ontwikkeling kan een taalverrijking voor het hele taalgebied betekenen. Nu al dringen Belgische woorden door in de standaardtaal in Nederland. Tot voor kort was fluisterasfalt nagenoeg onbekend in Nederland. Het komt nog niet zo vaak voor, maar het woord staat wel zonder enige beperking in Van Dale, terwijl zoab ‘gedegradeerd’ is tot ‘in Nederland’.

De Vlaamse zanggroep Laïs trad op tijdens het congres.
Foto: Bart Versteeg

Op dat gebied zie ik een mooie toekomst voor de standaardtaal in Vlaanderen. Nu moeten we er alleen nog voor zorgen dat ze weer greep krijgt op het domein waar ze traditioneel in gebruikt wordt. We moeten jonge Vlamingen laten zien en horen dat de tussentaal niet in alle omstandigheden gebruikt kan worden, dat er niets tegen is in de informele omgang, maar dat ze bijvoorbeeld niet geschikt is als omroeptaal.

Kenmerken van de Vlaamse tussentaal

•	Brabants-Antwerpse klinkers: ‘ruukwiend’, ‘blèèven’
•	slotmedeklinker ontbreekt: ‘da’, ‘wa’, ‘nie’, ‘goe’
•	de h ontbreekt: ‘elemaal’, ‘ebt’, ‘ge'ad’
•	verkeerd lidwoord: ‘de moment’, ‘het school’, ‘het stad’
•	lidwoord bij persoonsnamen: ‘de Jan’, ‘het Bert’
•	verbogen lidwoorden: ‘ne jongen’, ‘nene boek’, ‘e secondje’
•	verbogen voornaamwoorden: ‘mijnen boek’, ‘hare jas’, ‘onzen auto’, ‘dienen hond’
•	verbogen bijvoeglijke naamwoorden: ‘hare nieuwen auto’, ‘nen dikken boek’
•	ekik in plaats van ik: ‘Da' wist ekik nie'.’
•	hem als onderwerp: ‘Morgen moet 'm gaan voetballen.’
•	het gebruik van gij: ‘Kom-de-gij ook?’
•	verkleinwoorden op -ke: ‘meiske’, ‘boekske’, ‘bloemeke’
•	gebiedende wijs met -t: ‘werkt nog goe’
•	van of voor i.p.v. om: ‘We probeerden van op tijd te komen’, ‘Hij vroeg voor te gaan zwemmen.’
•	twee keer gaan: ‘We gaan gaan zwemmen.’