Onze Taal. Jaargang 75

[p. 16]

Hoe heeft het Groene Boekje dat bedoeld?
Enkele vragen aan de Taalunie over de nieuwe spelling

Hans van Maanen - wetenschapsjournalist

Nu het nieuwe Groene Boekje er al bijna drie maanden is, begint duidelijk te worden wat de recentste spellingherziening in de praktijk betekent. Wetenschapsjournalist Hans van Maanen kwam een aantal onduidelijkheden tegen, en formuleerde een aantal vragen voor de commissie die de spelling in opdracht van de Nederlandse Taalunie ontwierp: de Werkgroep Spelling. Enkele leden van de werkgroep reageren.

Bij het schrijven van mijn stukken grijp ik geregeld naar het Groene Boekje, maar sinds afgelopen oktober, de maand waarin het nieuwe boekje verscheen, grijp ik ook geregeld mis. Op zoek naar hoe het vanaf komende zomer moet, stuitte ik nogal eens op onduidelijke regels, merkwaardige gedachtekronkels en regelrechte fouten. Ik zou de Werkgroep Spelling van de Nederlandse Taalunie, die deze nieuwe regeling ontworpen heeft, daarom graag het volgende willen vragen:

Hoe schrijf ik Z/zwart(-)A/amerikaans?

In het Groene Boekje staat: ‘De naam van een taal of dialect wordt met een hoofdletter geschreven.’ Voorbeelden: Nederlands en Fries. Verderop wordt vermeld dat na een element als Standaard-, Oud- en Plat- de hoofdletter in een taalnaam vervalt (Standaardnederlands, Oudfries), en dat we een woord dat op een subjectieve manier een taal noemt, met een kleine letter schrijven: steenkolenengels, schoolfrans.

Samenstellingen en afleidingen met namen van talen en culturen behouden de hoofdletter: Franssprekende toeristen, on-Nederlands. Als toelichting staat er: ‘De spelling van de taalnaam Oudfries schrijven we volgens de regels aaneen, met één hoofdletter. Omdat die regel niet geldt als we de cultuur of geschiedenis bedoelen, schrijven we bijvoorbeeld over een oud-Friese sport.’

Dus volgens deze regels is er voortaan een onderscheid tussen Zwartamerikaans (‘de taal die zwarte Amerikanen spreken’) en zwart-Amerikaans (‘de cultuur van zwarte Amerikanen’). En misschien is er zelfs wel zoiets als zwartamerikaans (het ‘subjectief noemen’ van een taal). De woordenlijst geeft alleen zwart-Amerikaans, zonder nadere aanduiding. Zijn er inderdaad drie spellingen mogelijk, afhankelijk van de betekenis? Wanneer noemt een woord een taal op een ‘subjectieve manier’? En welke van de drie regels zit er dan achter aussie-Engels?

❥ Het document dat ten grondslag ligt aan de nieuwe spelling is de technische handleiding van de Werkgroep Spelling. Hierin wordt niet gesproken van ‘op een subjectieve manier een taal noemen’, maar van benamingen die ‘een negatieve waardering’ uitdrukken. De formulering voor het grote publiek in de leidraad van het Groene Boekje is (terecht) iets algemener dan die in de technische handleiding.

Aan beide formuleringen kleven bezwaren. Dat is onvermijdelijk, want wie denkt dat de term negatieve waardering beter is voor woorden als steenkolenengels of schoolfrans dan de term subjectief heeft misschien wel gelijk, maar moet toch ook weer rekening houden met het feit dat in onze samenleving negatief vaak in waarderend of neutraal kan omslaan. Zo zal hogeschoolengels naar analogie van hogeschoolkunst veel waarderender klinken, terwijl het wel onder de bedoelde regel valt. Waarmee duidelijk wordt dat de uitleg in de leidraad en in de technische handleiding nooit als een definitie bedoeld kan zijn: de gebruikte termen geven zo goed mogelijk de richting aan om te voorkomen dat er alleen maar een lijst ontstaat met uitzonderingen.

Wie een negatieve waardering wil uitdrukken voor het Engels van zwarte Amerikanen zou dat dus inderdaad moeten doen met de spellingvorm zwartamerikaans. Maar als het, zonder negatieve waardering, gaat om het Nederlandse equivalent van Black American English, moeten we Zwartamerikaans schrijven. En als er niet verwezen wordt naar de taal, maar naar bijvoorbeeld de cultuur, is het inderdaad zwart-Amerikaans.

Een fundamenteel betere oplossing zou misschien zijn geweest om vaker koppeltekens te gebruiken bij taalnamen, dus ook Oud-Nederlands naast Zuid-Nederlands. Maar het liggend streepje is nu al overbelast met allerlei andere functies (verbinding, splitsing, afbreking, gewenning, en dergelijke).

Aussie in aussie-Engels wordt met een kleine letter geschreven omdat het gezien wordt als niet-specifieke etnische aanduiding, zoals pygmee, zigeuner en yankee (vergelijk yankee-Engels).

[p. 17]

Waarom moet ik 5 eurobiljet schrijven?

In het Groene Boekje staat:

Als het eerste deel van de woordgroep een telwoord is, dan schrijven we het vast in de driedelige samenstelling. Maar als we het telwoord met een cijfer schrijven, gebruiken we een spatie.
elfjuliviering of 11 juliviering
vijftigeurobiljet of 50 eurobiljet

Dat levert verwarrende zinnen op als ‘Ik heb 5 5 eurobiljetten.’ Waarom moeten getallen in cijfers los geschreven worden en getallen in letters aan het woord vast? Bij een samenstelling die uit twee delen bestaat, worden cijfer en woord aan elkaar verbonden met een koppelteken, dus 80-jarige. Wat is de overweging om niet te kiezen voor 5-eurobiljet?

❥ Het antwoord op deze vraag is niet eenvoudig, want het veronderstelt enige kennis van grammaticale begrippen, zoals ‘samenstelling’ en ‘woordgroep’. Een samenstelling, een verbinding van twee (of meer) woorden, schrijft men aan elkaar vast, behalve als het eerste of tweede lid niet als een gewoon woord te noteren is; dan komt er een streepje tussen. Het is dus tachtigjarige, maar 80-jarige (en ook bijvoorbeeld x-waarde, £-teken, pro-vwo).

In de samenstellingen elfjuliviering en 11 juliviering is het gedeelte vóór viering geen samenstelling maar een ‘woordgroep’, oftewel een groep woorden waar gewoonlijk een spatie tussen staat. Zo is het dus elf juli, een verregende juli en Koninklijk Concertgebouworkest.

Bij langere samenstellingen zoals elfjuliviering schrijft men - al sinds de vorige spellingherziening - standaard alles aan elkaar vast, of het eerste lid nu een samenstelling of een woordgroep is: wegenwachtcentrale, oudemannenhuis en elfjuliviering.

Bij 11 juli + viering doet zich een probleem voor. Je kunt die drie elementen namelijk niet, zoals bij elfjuliviering, aan elkaar schrijven als 11juliviering. Maar hoe moet het dan? Als we 11-juliviering zouden schrijven, zou 11 juli ten onrechte als een samenstelling worden behandeld, net als 80-jarige. Nu kan men natuurlijk zeggen dat dit alles veel te subtiel is en dat er nodeloos een onderscheid wordt gemaakt tussen samenstelling en woordgroep, maar besluit je op die gronden tot 11-juliviering dan zou je dat ook moeten doen voor Koninklijk-Concertgebouworkest. Die schrijfwijze zou betekenen dat het Concertgebouw koninklijk is en niet het orkest. Kortom, het is altijd wat.

De zin ‘Ik heb 5 5 eurobiljetten’ oogt inderdaad niet mooi, maar is die ook verwarrend? Wie over vijf eurobiljetten van 5 euro wil schrijven, kan beter het eerste cijfer in 5 5 eurobiljetten door het woord vijf vervangen. De verwarring is op papier overigens niet groter dan in de gesproken taal, want daar hoort niemand het streepje in 5 5-eurobiljetten. Kortom, het lijkt hier toch te gaan om een non-issue.

Waarom zijn de woordafbrekingen veranderd?

Er zijn talloze wijzigingen in de afbrekingen. Een kleine steekproef leert: bios-coop wordt bios-coop, atmos-feer wordt at-mo-sfeer, in-du-strie wordt in-dustrie, shutt-le wordt shut-tle, Frank-rijk wordt Frankrijk en work-a-ho-lic wordt wor-ka-ho-lic. Waarom wordt een woord dat uit twee delen bestaat niet meer gewoon afgebroken tussen die twee delen in?

❥ De woordafbrekingsregels zijn niet veranderd. Wel is na 1995 gebleken dat de regels in de toenmalige leidraad zodanig onvolledig waren dat ze uitgebreid, aangevuld en gepreciseerd of genuanceerd moesten worden. De uitwerking daarvan in de technische handleiding is zo technisch van aard dat ze slechts in een heel beperkte vorm opgenomen zijn in de leidraad-2005.

De gevallen die worden opgesomd in de vraag, vertonen alle hetzelfde probleem: volgen we het woordbeeld zodat de herkomst van woorden makkelijker te doorgronden is of volgen we alleen de uitspraak? Oftewel: spellen we Frank-rijk om te laten zien dat het woord een samenstelling is, net zoals Oosten-rijk? Of moeten we Fran-krijk schrijven voor degenen die het woord uitspreken als ‘Fran-krijk’? Ook bij dat principe kan Oostenrijk als voorbeeld dienen, want de herkenbaarheid van dat eerste deel, oost, is hier ondergeschikt gemaakt aan de uitspraak: Oos-tenrijk. Overigens is Fran-krijk in de tweede druk van de woordenlijst toch weer Frank-rijk geworden.

De splitsing shut-tle doet meer recht aan de Nederlandse uitspraak van een Engels woord en repareert de inconsequentie in de woordenlijst-1995, die naast shutt-le ook shut-tle-bus en shut-tle-trein geeft.

Dan bio-scoop. De werkgroep probeert met deze afbreking ruimte te geven aan de regel die zegt dat dubbelspellingen zo veel mogelijk moeten worden vermeden. Het gaat om gevallen uit 1995 waarin bio-sfeer staat tegenover bios-coop. De bedoelde regel ziet liever dat die woorden op dezelfde plek worden afgebroken. Er had ook gekozen kunnen worden voor de afbreking bios-feer, maar blijkbaar is de werkgroep teruggeschrokken voor het al te veel aanpassen van de uitspraakregel, en wilde ze met dat sfeer ook de verwantschap laten zien met atmo-sfeer, dat in het verlengde hiervan dus ook is aangepast.

De Nederlandse Taalunie presenteerde in oktober het nieuwe Groene Boekje. V.l.n.r. Piet van Sterkenburg (INL), de Surinaamse onderwijsminister Edwin Wolf, zijn Nederlandse collega Maria van der Hoeven, Taalunie-functionaris Johan Van Hoorde en Maarten van den Toorn (voorzitter Werkgroep Spelling).
Foto: Inge van Mill

Binnen de Werkgroep Spelling wordt er over dit soort moeilijk te beoordelen gevallen verschillend gedacht. Elk van de leden kon hier op verschillende

[p. 18]

tijdstippen zelfs anders over denken, omdat het gaat om een uiterst complexe materie.

Waarom is de vervoeging van Engelse werkwoorden veranderd?

Tot 2005 ging de vervoeging van Engelse werkwoorden als browsen, housen en leasen ‘gewoon’ op z'n Nederlands: ik browste, ik leasde/leaste. Om de stam te vormen werd van het hele werkwoord -en afgehaald (een e of dubbele medeklinker bleef alleen staan als dat voor de uitspraak noodzakelijk was: ik date, ik pass). Nu moeten we ineens uitgaan van de stam van het Engelse werkwoord: browsete, leasede/leasete en gehoused/gehouset met een niet-functionele extra e. Vanwaar die verandering? Wordt het Engels bij alle Nederlandssprekenden bekend verondersteld?

❥ In wezen is die vervoeging niet veranderd, maar de regels zijn verder uitgewerkt dan in 1995. Er is voor gekozen om het principe van gelijkvormigheid voorrang te geven. Dus lease in ik lease en leaseauto, zoals ski in ik ski en skiles. Daarmee wordt lease de Nederlandse stam van het werkwoord en is het - hoe lelijk ook - ‘Zij leasede een auto’ (bij een z-uitspraak) en ‘Zij leasete een auto’ (bij een s-uitspraak).

De keuze van de Werkgroep Spelling ten gunste van gelijkvormigheid is niet echt onverstandig te noemen. Zij valt op door het element van ‘tijd rekken’: hoe langer een Engels woord vreemd blijft, des te groter is de kans dat er een ander, Nederlands woord voor wordt gevonden, zoals bij zo veel Engelse woorden het geval is geweest (word processor werd tekstverwerker, screen werd scherm, etc). De huidige regel biedt tijdelijk onderdak aan een vreemdeling die vreemdeling blijft, maar bereidt toch ook voor op inburgering.

Uiteindelijk is de Spellingwet een wet zonder sancties, ook voor degenen die werken bij de overheid of in het onderwijs.

Moeten wetten met een hoofdletter?

Er worden geen regels gegeven voor de schrijfwijzen van wetten. En de lijst biedt ook al geen soelaas; grondwet en woningwet worden met een kleine letter geschreven, maar Boterwet met een hoofdletter. Hoe zit het nu precies?

❥ Eigennamen schrijven we altijd met een hoofdletter, maar het is niet altijd gemakkelijk om te bepalen of de naam van een wet een eigennaam is. Als er veel over een wet te doen is (geweest), dan blijken veel mensen geneigd om de naam van zo'n wet met hoofdletter te schrijven, dat geldt bijvoorbeeld voor Mammoetwet.

De makers van woordenlijsten of woordenboeken kijken in hun tekstbestanden hoe wetten in de praktijk geschreven worden, en bepalen op grond daarvan dat je bijvoorbeeld Mammoetwet (nu nog) het beste met een hoofdletter schrijft, maar loodswet niet. De woordenboekmakers bepalen dus pas achteraf of het eigennaamkarakter wordt erkend.

Wanneer worden fouten voor het eerst hersteld?

Volgens het Groene Boekje worden driedelige Engelse woorden aaneengeschreven: lowbudgetfilm; niettemin geeft de lijst big bangtheorie. Chlamydia wordt als meervoud opgevat, wattage is alleen een de-woord en pet wordt voluit geschreven als polyethyleenereftalaat (waarbij er een t direct achter de n ontbreekt). Wanneer verschijnen de eerste erratalijsten? (Want ik neem aan dat het hier om fouten gaat.)

❥ Ongetwijfeld zijn er fouten gemaakt, hoewel de werkgroep niet de indruk heeft dat het er veel zijn. Maar elke fout is er natuurlijk een te veel. Er zal ongetwijfeld een plaats komen waar de echte fouten precies worden vermeld. Overigens is het ook goed om de toepassing van de term ‘fout’ wat te relativeren. Iemand die Big Bangtheorie schrijft, kan daarmee groot ontzag uitdrukken voor de oerknal. Fout wordt iets pas als men alles in de woordenlijst rigide denkt te moeten toepassen. Uiteindelijk is de Spellingwet een wet zonder sancties, ook voor degenen die werken bij de overheid of in het onderwijs.

Kwesties als het meervoud of het geslacht van een woord vallen buiten de opdracht van de Werkgroep Spelling. Het is een zaak voor het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL), dat verantwoordelijk is voor alles wat met de concrete uitvoering van de woordenlijst in het Groene Boekje samenhangt.

Stonden er echt zo veel fouten in het vorige Groene Boekje?

Er zouden volgens het mandaat van tien jaar geleden geen regels veranderen; er zouden alleen nieuwe woorden worden toegevoegd en foute woorden zouden verdwijnen. Betekent dat dat alle hiervoor besproken veranderingen in woordafbreking, woordgeslacht, werkwoordspelling, enz. eigenlijk fouten waren in het vorige Groene Boekje?

❥ De hierboven besproken veranderingen in de spelling van bepaalde woorden zijn soms rechtzettingen van fouten in de woordenlijst-1995, soms het gevolg van het feit dat bepaalde regels in 1995 onvoldoende genuanceerd of volledig waren. Die regels zijn nu nader uitgewerkt. Soms waren er voor bepaalde kwesties - de zogeheten grijze zone - zelfs helemaal geen regels. Voor die laatste zijn er nu richtlijnen opgesteld die zo veel mogelijk analoog met het bestaande te werk gaan. Daarbij moet worden opgemerkt dat de status van de richtlijnen ten aanzien van de grijze zones formeel anders is dan de aanpassingen - aanvullingen en rechtzettingen - die vallen onder het Spellingbesluit van tien jaar geleden. Die richtlijnen moeten worden opgevat als adviezen; de andere wijzigingen vallen onder een wettelijke regeling.

De antwoorden zijn afkomstig van Henk Verkuyl in nauwe samenwerking met Frans Daems, en met hulp van Dirk Geeraerts en Dominiek Sandra, allen lid van de Werkgroep Spelling.
De uitgebreide versie van deze antwoorden - en ook verwijzingen naar meer informatie - vindt u op www.onzetaal.nl/2006/1/spelling.html.