Onze Taal. Jaargang 75

[p. 14]

Een zoemlens in de gelachkamer
‘Goed fout’ gespelde woorden

Redactie Onze Taal

Fout is niet altijd verkeerd. Kinderen die ‘sloom motion’ schrijven als ze ‘slow motion’ bedoelen, hebben het eigenlijk juist heel goed begrepen, net als degenen die het hebben over hun ‘toerijkend saldo’. Er bestaan veel meer van dit soort ‘goed fout’ gespelde woorden, zo valt op te maken uit de reacties op een oproep.

Ruim een jaar geleden (september 2004) deed Irene Kuipers in Onze Taal een oproep onder de titel ‘Goed fout’. De aanleiding was een artikel in het Haarlems weekblad over de heropening van de Waarderbrug; die was langdurig een bron van ellende geweest ‘door een veelfout van oplopende storingen’. Onder de indruk van dit krachtige, ‘goed fout’ gespelde woord ‘veelfout’ vroeg ze u om meer voorbeelden van woorden die door hun onjuiste schrijfwijze expressiever zijn dan de correcte vorm. Een ander voorbeeld dat ze noemde was sloom motion, een vorm die nogal wat kinderen opschrijven als ze ‘slow motion’ bedoelden.

Veel lezers van Onze Taal reageerden op het verzoek; daarnaast kwamen er ook bijdragen binnen via Jaspers Cryptogrammen Site, die de oproep had overgenomen.

Spelfouten

Behalve massaal waren de reacties ook nogal uiteenlopend van aard, want niet alle inzenders gaven dezelfde invulling aan het begrip ‘goedfout’ - zoals we dit soort vormen maar zijn gaan noemen. Wanneer is een goedfout zuiver op de graat? Een goedfout is een onopzettelijk verkeerd gespeld woord dat niettemin in een bepaald opzicht als een verbetering kan worden beschouwd, omdat het woord expressiever of inzichtelijker is dan de correcte vorm. Het gaat dus nadrukkelijk alleen om spélfouten; het woord zelf mag niet veranderen. Anders gezegd: een echte goedfout leidt tot dezelfde uitspraak als de juist gespelde vorm - of tot een uitspraak die daar zó dicht tegenaan ligt dat het verschil in gewone spreektaal niet opvalt.

Dat laatste is natuurlijk wel een beetje arbitrair. Lamptaarn zal de meeste mensen precies zo in de oren klinken als lantaarn, en omdat ook nog eens vol te houden is dat het duidelijker dan lantaarn de betekenis uitdrukt (vanwege dat lamp), is het te zien als een goedfout. Maar er zullen ongetwijfeld mensen zijn die volhouden dat hier wel degelijk een verschil te horen is. Hetzelfde geldt voor bonsbestuur in plaats van bondsbestuur; zo'n bestuur zit vaak vol ‘bonzen’, en beide vormen klinken zo goed als identiek - maar misschien niet voor iedereen.

Duidelijk buiten de boot vielen woorden als andernatief (voor alternatief), demonstructie (voor demonstratie), accessores (in plaats van accessoires) en overheidprojector (voor overheadprojector). Deze grappig bedoelde vondsten zitten misschien dichter tegen de betekenis aan dan de correcte vorm, maar ze zijn duidelijk bedácht, en bovenal zijn het andere woorden geworden.

Volksetymologie

‘Asfaltteringswerkzaamheden’ is fout gespeld, maar door die t te veel klopt het juist ook wel weer: asfalt en teer zijn - in elk geval in de volksmond - verwante stoffen.
Foto: Henri Stembord

Een goedfout heeft vaak trekjes van zogenoemde volksetymologische veranderingen: wijzigingen die ontstaan doordat mensen in een voor hen vreemde vorm iets meenden te herkennen wat ze wél kunnen plaatsen. Een bekend voorbeeld is kamperfoelie, een door de volksmond gemaakte verbastering van het Latijnse woord caprifolium (‘geitenblad’). De goedfout lamptaarn is waarschijnlijk ook op deze manier ontstaan. Maar lang niet alle volksetymologische veranderingen zijn ook vanzelf goedfouten. De verhaspelingen klinken immers vaak anders dan het verhaspelde. Rontonde (een schoolvoorbeeld van

[p. 15]

volksetymologie) klinkt anders dan het juiste woord rotonde, en ook bijvoorbeeld triologie, ramellen en laagdunkend wijken flink af van hun oorspronkelijke vormen: trilogie, lamellen en laatdunkend.

Op deze manier vielen dus nogal wat inzendingen af. Omdat veel ervan te aardig waren om zomaar in de prullenbak te laten verdwijnen, hebben we een royale keuze eruit ondergebracht in het kader op deze bladzijde.

Onheerbiedigheid

Terug nu naar de onversneden goedfouten. ‘Kinderen zijn natuurlijk een goede bron voor “logischere” woorden’, schrijft een lezeres. Dat blijkt te kloppen. Een aanzienlijk deel van de ingezonden woorden is afkomstig van (jonge) kinderen. Bij hun ontdekking van de ‘werond’ (‘wereld’) komen zij geregeld onbegrijpelijke termen tegen en via verbastering brengen ze deze woorden over naar hun belevingswereld. In hun directe omgeving zien ze de al genoemde ‘lamptaarn’, horen en zien ze dat het weer plotseling omslaat in ‘omweer’, en weten ze dat de meester ‘dokteranders’ (‘doctorandus’) is. En als tv-beelden vertraagd worden afgespeeld, is er volgens velen sprake van ‘sloom motion’. En over sloom gesproken: volgens een jongetje schrijf je leswagen als ‘lestwagen’ - erg hard rijden zulke auto's meestal niet, en ‘lest best’, nietwaar?

Een meisje dat ergens veel plezier aan had beleefd, schrijft: ‘Ik lach in een deuk.’ En daar valt op z'n minst om te glimlachen, net als om het kind dat in de kerk een zekere ‘onheerbiedigheid’ constateerde. Een heel mooie kindergoedfout stond jaren geleden op de achterpagina van Onze Taal. Een brugklasleerling had in haar dictee genoteerd dat een fiets niet ‘ontvreemd’ was, maar ‘ontframed’.

Stampcafé

Na de kindertijd houdt het niet op met de goedfouten. Heel bekende goedfouten van volwassenen zijn pubertijd, burgermeester, gerechterlijk, inporteren en intergratie. Het zijn stuk voor stuk begrijpelijke missers van het type weids/wijds, en ze geven de betekenis een extra dimensie, maar ze hebben ook iets voorspelbaars.

Gelukkig zijn er ook genoeg verrassende volwassenengoedfouten. Sommige zijn contextgebonden, zoals veelfout, hiervóór, maar de meeste schitteren in hun eentje. In de categorie gruwelen werd slachtveld het meest genoemd. Verwant daaraan is natuurlijk het weinig aan de verbeelding overlatende slachttand.

Sluipreclame (meer dan eens ingezonden) is overigens ook heel eng, want daar ontkomt niemand aan. Een lezer bekent dat hij heel lang overtuigd is geweest van de juistheid van deze vorm, ‘omdat het me zo logisch leek dat er reclame bestaat die sluipt als een dief in de nacht en daarom bestreden moet worden’. In het ‘stampcafé’ is men wat luidruchtiger, daar hossen de klanten ‘steenvast’ tot in het holst van de nacht.

We vinden het allemaal redelijk dat je voor zware auto's meer ‘weegbelasting’ moet betalen dan voor lichtere. En wist u dat eidereenden in de Waddenzee niet ‘foerageren’ op kokkels en mosselen, maar ‘voerageren’?

Wat je ook vaak leest, is oudbollig. Zonder twijfel is hier een verband gelegd tussen het onbegrepen oubollig en oud of ouderwets. Verkeerde associaties speelden ook de lezer parten die schrijft: ‘Door het geluid van de camera dacht ik tot voor kort echt dat het apparaat een “zoemlens” had, in plaats van een zoomlens.’

Uitlaadklep

‘Opstakel’ is vanwege dat ‘op-’ (als in opstaan, oprijzen) expressiever en inzichtelijker dan de juiste vorm obstakel.
Foto: J.F.J.A. van Daal, Leiden

Een aantal van de fouten hierboven valt niet op in het gewone spraakgebruik - niet iedereen praat tenslotte even duidelijk, en soms klinkt er ook achtergrondgeruis mee -, maar ze komen waarschijnlijk wél aan het licht wanneer je heel zorgvuldig luistert. Dan hoor je inderdaad ‘oudbollig’ en ‘sluipreclame’. Er zijn er ook die je absoluut niet horen kunt, hoe goed je ook je best doet. Goedfouten als anteak, logischtiek, gelachkamer, valsstrik en toerijkend saldo geven zich alleen in geschreven vorm bloot.

Dat geldt ook voor de ‘reizende ster’, die onvoorstelbare afstanden moet afleggen en hopelijk niet te veel last heeft van ‘opstakels’ (zoals op een verkeersbord in Leiden stond) of ‘asfaltteringswerkzaamheden’ (op weer een ander bord), want anders is ‘lijden in last’ - wat niet anders dan een ondraaglijke kwelling kan zijn. Gelukkig is er altijd de verlossende ‘uitlaadklep’, voor opgekropte emoties; je bent in één keer van al je frustraties af.

Wij danken alle inzenders hartelijk, in het bijzonder ook Corry Gillisen van Jaspers Cryptogrammen Site (www.jasperscryptogrammensite.com); zij maakte de bezoekers van de site attent op de oproep.

Andere verhaspelingen

Buiten de ‘goed fout’ gespelde woorden in engere zin (die dus iets opleveren wat nagenoeg zo klinkt als bij een correcte spelling), zijn er ook fouten die duidelijk tot een ander woord leiden - maar die niet minder opmerkelijk zijn. Hieronder een greep.

bouwfoutenenquête (bouwfraudeenquête)

dwanghek (dranghek)

grazon (gazon)

heetgeblakerd (heetgebakerd)

huisvestigingsproblemen (huisvestingsproblemen)

klachtenservice (klantenservice)

slachtaderlijke bloeding (slagaderlijke bloeding)

sluimerbewolking (sluierbewolking)

verstandsverduistering (verstandsverbijstering)

verwaardelozen (verwaarlozen) wildheet (witheet)

Verhaspeld door kinderen:

broterham (boterham)

bulderdog (buldog)

dunne ree (diarree)

gewone logische volgorde (chronologische volgorde)

goorsteen (gootsteen)

hemelkopter (helikopter)

horrorscoop (horoscoop)

miniputter (lilliputter)

Negeriaanse voetballers (Nigeriaanse)

orthomontist (orthodontist)

ramellen (lamellen)

regenwissers (ruitenwissers)

samen de hele (samen delen)

stokverf (stopverf; ‘als je als kind verouderde stopverf met je vingers uit de kozijnen plukte, kwam het er in langwerpige, stokvormige delen uit’)

verderkijker (verrekijker)