Onze Taal. Jaargang 74

[p. 347]

Geschiedenis op straat
Raaks
Riemer Reinsma

De twee wachttorens aan de westrand van Haarlem.
Het Noord-Hollands Archief

Er is in de hele wereld maar één Raaks, en die bevindt zich in Haarlem. Maar het is daar wel een van de bekendste straten. Om te begrijpen wat de naam oorspronkelijk betekende, moet men weten dat de straat vroeger een watertje was. Als waternaam vinden we Raaks voor het eerst vermeld in 1485.

Waarschijnlijk was de Raaks het verlengde van de voormalige Beek, die in de duinen ontsprong en vandaar naar het oosten stroomde. Dat schrijven G.H. Kurtz en J.J. Temminck in hun boek De straat waarin wij wonen. Alle Haarlemse straatnamen verklaard (1999). Deze Beek moet oorspronkelijk al aan de westkant van Haarlem zijn geëindigd, namelijk bij de zandrug waarop de stad gebouwd is. Later heeft men de zandrug echter doorgraven om de Beek te laten afwateren op het Spaarne, aan de oostkant van de stad.

Chatham

Op een van de twee plaatsen waar de verlengde Beek de stadswal kruiste - misschien zelfs op allebei - stonden twee wachttorens met een brug ertussen: een heuse waterpoort. Tussen de torens was een ketting - de raaks - gespannen. Het woord is waarschijnlijk van dezelfde oorsprong als reeks, dat vroeger, net als raaks, ‘ketting’ kon betekenen; het is ook verwant met rek en rekken. Kurtz en Temminck: ‘De ketting moest verhinderen dat de vijand of ontduikers van de stedelijke accijnzen de stad onder de brug door zouden kunnen binnenvaren.’ Deze ketting was dus een broertje van de beroemde ketting die de Engelsen in 1667 bij Chatham over de Theems hadden gespannen. Of Michiel de Ruyter het woord raaks heeft gebruikt toen hij die stukramde, weten we niet. In elk geval is het niet ondenkbaar dat De Ruyter de term reex kende, want die was twintig jaar daarvóór nog gebruikt door P.C. Hooft, in dezelfde betekenis. Omstreeks 1645 schreef Hooft in zijn Nederlandsche historien dat de Spaanse veldheer Parma schepen de doorvaart belette met ‘reexen, oft koorden, gespannen van oever tot oever’.

Na de zeventiende eeuw is raaks niet meer in de algemene taal aangetroffen. Wel leeft het nog voort in het Texelse dialect, in een heel speciale betekenis: ‘ketting met haak waaraan de ketel hangt boven de fiirpot [= een soort kachel]’, zo meldt S. Keyser in zijn boek Het Tessels (1951). Een heel ander soort ketting dus dan die in Haarlem, maar dat is niets nieuws: het woord raaks kon vanouds al heel uiteenlopende kettingen aanduiden. In een boedelbeschrijving uit 1408 wordt melding gemaakt van een ‘silveren raex’, en verschillende vijftiende-eeuwse bronnen hebben het over een raaks die bakens in zee met elkaar verbond.

Raakstorens

Maar wáár was de Haarlemse ketting gespannen: aan de west-of aan de oostkant van de stad? Dat er aan de westkant van de oude Haarlemse binnenstad twee ‘Raakstorens’ hebben gestaan is zeker. Toch vermoeden Kurtz en Temminck dat de ketting aan de óóstkant van de Raaks lag, op de plek waar het watertje de stad weer verliet op weg naar het Spaarne. Dat is op de plaats waar de Raaks de Gedempte Oude Gracht kruist - deze laatste was de oudste singelgracht van Haarlem. Uit een document uit 1420 blijkt dat er ook daar twee wachttorens gestaan kúnnen hebben.