Onze Taal. Jaargang 74

(2005)– [tijdschrift] Onze Taal– rechtenstatus

Van grondwet tot taaltoets
Het spraakmakendste taalnieuws van 2005 - en hoe het afliep
Redactie Onze Taal

Moet het Nederlands in de grondwet? Deugt de taaltoets van Verdonk? Kan de voetbalbond supporters verbieden onwelvoeglijke taal te gebruiken? Er waren dit jaar een aantal taalkwesties die even in het middelpunt van de belangstelling stonden, maar daar ook snel weer uit verdwenen. Hoe staan de zaken ervoor nu het stof is neergedaald?

Nederlands in de grondwet?

Eind januari sloegen de kranten groot alarm. ‘Onze taal raakt “vogelvrij”’, kopte De Telegraaf, ‘Het Nederlands staat onder druk’, schreef de Volkskrant, en Trouw meldde: ‘Het Nederlands moet beschermd’. Wat was er aan de hand? De Tweede-Kamerleden Jan de Vries (CDA) en Arie Slob (Christen Unie) constateerden ‘taalverloedering en verdringing van het Nederlands in alle sectoren van de maatschappij’, en om daar een dam tegen op te werpen, gingen ze een initiatiefwetsvoorstel voorbereiden om het Nederlands ‘stevig’ te ‘verankeren’ in de grondwet. Een nieuw grondwetsartikel zou moeten bepalen dat de voertaal in Nederland het Nederlands is.

Negen jaar eerder was een vergelijkbaar initiatief al gesneuveld in de Kamer - het werd toen afgedaan als symboolpolitiek. Maar de tijden zijn veranderd, en als we de twee Kamerleden mochten geloven, kon het voorstel nu rekenen op een meerderheid. Behalve het CDA en de ChristenUnie stonden ook de PvdA, de LPF en de SGP erachter. Geprobeerd zou worden het wetsvoorstel nog voor de zomer in te dienen.

Alle aandacht voor de kwestie verdween weer even snel als die was ontstaan. Hoe is het inmiddels met het plan? Jan de Vries: ‘We zijn nog druk bezig met het voorbereiden van het voorstel. Dat is een complexe aangelegenheid, ook omdat een grondwetswijziging een tweederde meerderheid in de Kamer vereist, en dan ook nog eens twee keer, in twee verschillende kabinetsperiodes.’

Wat zijn dan de heikele punten? De Vries: ‘De vraag is hoe ver zo'n grondwetsartikel kan en mag reiken. Mag daarin bijvoorbeeld de bepaling staan dat de overheid de burgers altijd in het Nederlands aanschrijft? En het is de vraag of het grondwetsartikel behalve op de overheid ook direct betrekking kan en moet hebben op de burgers en bedrijven, ook in hun onderlinge contact. Los daarvan: hoe moet het met het gebruik van het Fries, dat tenslotte ook een erkende rijkstaal is?’

‘Tegelijkertijd kan een nieuw grondwetsartikel voor de wetgever ook richtinggevend zijn bij het formuleren van bijvoorbeeld onderwijswetgeving. Juist in het onderwijs zien we een toenemend gebruik van het Engels, wat ons grote zorgen baart. Al deze overwegingen, maar ook de wetgevingstechniek maken het initiatiefwetsvoorstel ingewikkeld. Wij willen het allemaal zo zorgvuldig mogelijk aanpakken, om ervoor te zorgen dat we straks een breed draagvlak in de Kamer krijgen.’

Is dat draagvlak in de Tweede Kamer er na bijna een jaar nog steeds? ‘De eerste signalen waren bij de lancering van ons voornemen positief en we hebben geen redenen om te veronderstellen dat dat nu anders is. Het integratievraagstuk heeft het belang van het borgen van onze Nederlandse taal alleen maar versterkt.’

De Vries verwacht dat de voorbereiding binnenkort afgerond zal zijn. Het wetsvoorstel zal dan begin 2006 worden ingediend.

De taaltoets van verdonk

Op 1 juli dit jaar had de Wet inburgering buitenland moeten ingaan. Vanaf die dag hadden kandidaat-migranten vanuit hun vaderland op een Nederlandse computer moeten kunnen inbellen om aan te tonen dat ze in ieder geval een elementaire vorm van het Nederlands beheersen. Pas als die computer gunstig zou oordelen over hun taalgebruik, zouden voor deze migranten de poorten van ons land zich openen. Inmiddels is het december en de toets is er nog niet.

De Wet inburgering buitenland had al geen gelukkige start. In maart schreven enkele wetenschappers die bij het project betrokken waren een brief aan de Tweede Kamer waarin ze naast juridische ook taalkundige bezwaren uitten. Het computersysteem zou bijvoorbeeld niet berekend zijn op spraakgebreken en onbekende accenten van de kandidaten, en ook niet op bijgeluiden en aarzelingen als ‘eehm’. Minister Verdonk voor Vreemdelingenzaken en Integratie besloot een wetenschappelijke second opinion te vragen bij TNO. Op 5 april stemde de Tweede Kamer met de wet in - zij het onder één voorwaarde: de rappor-

ten die er in mei over zouden verschijnen, moesten gunstig over de toets oordelen. Half juni beweerde minister Verdonk op basis van een proefproject weliswaar dat het systeem ‘fantastisch’ werkte, maar het onafhankelijke rapport van TNO bleef uit.

Pas eind oktober kwam TNO met haar oordeel. TNO bleek veel gematigder dan de eerste groep wetenschappers, en beveelt de invoering van de taaltoets zelfs aan. Wel moet er volgens de wetenschappers nog het een en ander aan verbeterd worden: zo werkt het systeem nu nog niet feilloos bij kandidaten die met de hakken over de sloot zouden slagen (of juist net zouden zakken). Verdonk heeft de Tweede Kamer half november geschreven dat ze alvast met de toets wil beginnen, en dat de twijfelgevallen - zolang het systeem nog in ontwikkeling is - ook nog door ménsen beoordeeld worden. In die brief maakte Verdonk ook haar nieuwe streefdatum voor de invoering van de toets bekend: 1 januari 2006.

Kwetsende spreekkoren

Vorig jaar oktober werd er voor het eerst in de geschiedenis van het betaald voetbal een wedstrijd gestaakt wegens kwetsende spreekkoren vanaf de tribunes. ADO-supporters hadden tijdens ADO-PSV de scheidsrechter massaal uitgemaakt voor ‘hoer’. De KNVB, de voetbalbond, was het gescheld in stadions al langer een doorn in het oog. De vraag was alleen: welke woorden zijn onacceptabel en welke niet? In januari dit jaar kwam de bond uiteindelijk met richtlijnen. Niet toelaatbaar waren ‘alle verwijzingen naar “hoer”, ziekten en geslachtsdelen en alle kwetsende, beledigende, bedreigende, racistische en/of discriminerende verwijzingen naar ras, geloof of bevolkingsgroep’. Er werd een handjevol voorbeelden bij gegeven; naast hoer konden ook bijvoorbeeld hamas en geitenneuker niet door de beugel. Ook ‘imitaties van geitengemekker/schapengeblaat’ en oerwoud-, sis- of ‘vuurwerkgeluiden’ waren uit den boze. Overtreding van de richtlijn zou worden bestraft met het al dan niet tijdelijk stilleggen van de wedstrijd.

De maatregel zorgde voor veel discussie, vaak ook in een wat lacherige sfeer. Was bijvoorbeeld hoer eigenlijk niet gewoon een beroepsaanduiding in plaats van een scheldwoord? En werkt de richtlijn niet vooral willekeur in de hand? In de maand na de introductie van de lijst werden er drie wedstrijden tijdelijk stilgelegd wegens ontoelaatbare spreekkoren, maar een wedstrijd waarbij een Marokkaanse speler voortdurend werd uitgemaakt voor ‘tasjesdief’ niet. De supporters van Heerenveen ontdoken in een wedstrijd tegen Ajax op ludieke wijze de regels door hun teksten in het Fries te scanderen.

Illustratie: Matthias Giesen

De hamvraag, tien maanden na publicatie van de richtlijn, is natuurlijk: heeft het allemaal geholpen? Je zou misschien kunnen zeggen van wel, want er zijn sindsdien nauwelijks méér wedstrijden tijdelijk stilgelegd dan in de maanden ervoor. Maar of dat ook betekent dat de supporters hun taal hebben gekuist, is nog maar de vraag. De KNVB heeft er geen onderzoek naar gedaan. Maar Jurien Korzelius, bestuurslid supporterszaken van de Samenwerkende Organisaties Voetbalsupporters (SOVS), heeft er een duidelijke mening over: ‘Toen de spreekkoren in de belangstelling stonden, werd er wat aan gedaan, maar nu is de aandacht weer verslapt. Ik ben de laatste tijd wel naar wedstrijden geweest waar ik dacht: als ik de scheidsrechter was, was het nu schluss geweest.’

Dit jaar verder in het nieuws

januari

12 Suriname is officieel het derde lid van de Nederlandse Taalunie.

12 De Stichting Taalverdediging onderneemt juridische stappen tegen een Rotterdamse basisschool die Engelstalig onderwijs geeft.

april

1 De Vlaamse tv besluit - ondanks alle smeekbedes - definitief te stoppen met 10 voor taal.

mei

2, 9 Schellebelle en Doodstil worden verkozen tot mooiste plaatsnaam van respectievelijk Vlaanderen en Nederland.

12 Een beslissing over de opsplitsing van het Belgische kiesdistrict Brussel-Halle-Vilvoorde, het politiek dossier waarover de gemoederen tussen de Frans- en de Nederlandstaligen de maanden ervoor hoog opliepen, wordt uitgesteld tot 2007.

juni

6 Het NWO maakt bekend dat Peter Hagoort een Spinozaprijs krijgt voor onder meer zijn onderzoek naar het menselijk taalvermogen.

6 Het lied ‘Watskeburt’ van De Jeugd van Tegenwoordig, met de taal van de toekomst, bereikt de eerste plaats van de hitparade.

14 Er wordt besloten dat het Iers in 2007 een officiële EU-taal wordt.

juli

27 Taalkunstenaar Marten Toonder overlijdt op 93-jarige leeftijd.

september

2 Een klacht tegen het IND-bureau dat taalanalyses uitvoert om de herkomst van asielzoekers te bepalen, wordt gegrond verklaard door de Ombudsman.

20 De troonrede zou volgens betrokkenen eenvoudiger worden, maar uit onderzoek blijkt dat 7 miljoen Nederlanders er niets van snappen.

oktober

15 Het nieuwe Groene Boekje verschijnt en zorgt weer voor veel tumult. 17 De nieuwe, veertiende druk van de grote Van Dale verschijnt; er staan 9000 nieuwe woorden in.

november

16 Onderwijsminister Maria van der Hoeven wil in het studiehuis ook voor de taalvakken meer nadruk op kennisoverdracht.

Het taaljaar 2005
Meningen van bekende taalgebruikers
Redactie Onze Taal

diep	1. Wat viel u in 2005 op als het gaat om taal in de ruimste zin van het woord?	2. Wat vindt u de belangrijkste taalgebeurtenis van dit jaar?	3. Wat is het beste boek (of artikel, of bericht of iets dergelijks) over taal dat u dit jaar las of gebruikte?
Abdelkader Benali, schrijver	1. Meer aandacht voor allerlei taalfratsen, van woordkunstenaars, cabaretiers e.d., zonder dat de inhoud toeneemt.	2. Het nieuwe Groene Boekje, natuurlijk.	3. Knielen op een bed violen, van Jan Siebelink.
Huib Boogert, taalcolumnist	1. Het bericht dat tachtig procent van de eerstejaars pabo-leerlingen in Leeuwarden een spellingtest slechter maakt dan basisschoolleerlingen uit groep 8.	2. Met enige tegenzin: de verschijning van het nieuwe Groene Boekje, waarin de spellingvoorschriften helaas toch weer overhoopgegooid zijn.	3. Het kant noch wall boek, van het Ampzing Genootschap, met daarin o.a. een intrigerende lijst met driehonderd woorden die de Engelsen van óns geleend hebben.
Ton den Boon, hoofdredacteur grote Van Dale	1. Columnisten en politici leggen zich sinds de moord op Van Gogh zelfcensuur op. Dat is echt erg: onze taal wordt bedreigd als we een blad voor de mond moeten nemen.	2. De verschijning van het eerste deel van de Volledige werken van W.F. Hermans.	3. Oxford English Dictionary.
Linde van den Bosch, algemeen secretaris Nederlandse Taalunie	1. Dat taal in de belangstelling staat. Er wordt veel gesproken en geschreven over sms-taal, jongerentaal, straattaal, de invloed van het Engels, enzovoort.	2. De deelname van Suriname aan de Nederlandse Taalunie, de krant Taalpeil (met feiten, cijfers en meningen over het Nederlands) en de nieuwe editie van de Woordenlijst Nederlandse taal.	3. Waarom een buitenboordmotor eenzaam is, van Joke van Leeuwen. Een prachtig, aansprekend boek voor jong en oud, dat van alles vertelt over de Nederlandse taal.
Brainpower, rapper	1. Niet nieuw maar steeds opvallender: het mixen van veel talen in een zogenoemde subcultuurtaal oftewel slang.	2. Ik ben eigenlijk wel trots op mijn laatste album Even stil. Haha.	3. Wat woorden weten. Over woorden en hun geschiedenis van Frans Debrabandere (2000) blijft een prachtig boek.
Bart Chabot, dichter	1. Het Nederlands is in de verste verte niet ‘af’ (zie het gedoe over het nieuwe Groene Boekje). En het is ook allesbehalve een dode taal, gelet op de vele nieuwe woorden.	2. Het opnieuw, voor de zóveelste keer, veranderen van de Nederlandsche spellingregels. Kunnen we nu eindelijk eens worden gevrijwaard van ‘verbeteringen’?	3. De columns van Gerrit Komrij in NRC Handelsblad, waarin hij tamelijk genadeloos ingaat op uitspraken van politici.
Peter Hagoort, onderzoeker, Spinozaprijswinnaar	1. Het oprukken van de op hoge toon geuite vraag ‘En wat vindt u daar nou van?’ Het intonatiepatroon dat op morele verontwaardiging duidt. De prosodie van het korte lontje.	2. De belangrijkste is ook gelijk de ergste: de nieuwste aanval van spellingterreur.	3. Taal als mensenwerk. Het ontstaan van het ABN, van Nicoline van der Sijs.
Joke van Leeuwen, auteur, tekenaar, performer	1. Dat mijn ezelsbruggetje ‘Het eerste heeft poten, het tweede heeft stelen? Dan moet er geen ennetje tussen de delen’ nu al naar de schroothoop kan.	2. De Surinaams-Nederlandse woorden in het Groene Boekje. Veel Surinaams-(en Vlaams-)Nederlandse woorden zou ik graag in Nederland willen laten inburgeren.	3. Alle doorwrochte artikelen die aantonen wat een ramp het is dat we volgend jaar Fran-krijk en would-beschrijver moeten schrijven.
Henk Spaan, columnist en programmamaker	1. Elke dag valt me wel iets op. Vandaag was het toevallig de onverstaanbaarheid van Daphne Bunskoek.	2. Dat ik aan de eindredactie van Het Parool ga vragen of wij, de medewerkers, het Groene Boekje aan onze laars mogen lappen.	3. De harde kern 2 van Frida Vogels. Er staat taal in die je nog zelden tegenkomt: onopgesmukt, zonder effectbejag, grammaticaal volmaakt en zo helder als de stem van eh... Peggy Lee!
Edwin Wolf, ministervan Onderwijs Suriname	1. Mensen zijn begaan met het wel en wee van de eigen taal. Dat bleek bijvoorbeeld in de discussie over de spellingaanpassing.	2. Het nieuwe Groene Boekje, omdat er 500 Surinaams-Nederlandse woorden in staan. Hopelijk is er volgende keer alleen meer afstemming over de selectie van die woorden.	3. De recensies, o.a. in De ware tijd, over het Prisma-woordenboek Sranantongo. Verder: de krant Taalpeil, met meningen, feiten en cijfers over het Nederlands.

De belangrijkste gebeurtenis, het beste boek, het mooiste en het ergste woord - de redactie vroeg een aantal niet geheel willekeurig gekozen taalgebruikers wat hun opviel in het taaljaar 2005.

4. Wat is het ergste woord van 2005?	5. Wat is het mooiste woord van 2005?	6. Wie was dit jaar de beste taalgebruiker?
4. Tsunamiziek.	5. Vrees en beven.	6. De Hongaarse studenten die Nederlands studeren aan de ELTE-Universiteit in Boedapest.	Foto: Chris van Houts
4. Respect en okéééé.	5. Penariepitje. Ik heb het woord vorig jaar gevonden en het dit jaar gebruikt als titel voor een boek.	6. Radiopresentatrice Anne van Egmond vanwege de beschaafdheid in woordkeus en stemgeluid. En Nicoline van der Sijs vanwege haar onvoorstelbare productiviteit.
4. Grijsdenken, al is kweekvlees ook wel een héél vies woord.	5. Plaknachten.	6. Hella Haasse.	Foto: Marcel van den Bergh
4. Tsunami, inmiddels symbool voor zware natuurrampen. Verder ‘erger’ ik me enigszins aan waarschuwingen langs de weg als ‘I love rechts rijden’.	5. Specifiek Surinaams-Nederlandse woorden en uitdrukkingen. Nieuwslezeres Aldith Hunkar zei bijvoorbeeld: ‘Een “bosi” klinkt veel leuker dan een “zoen”.’	6. Prinses Laurentien, vooral omdat zij zich in 2005 zo heeft ingespannen voor een grote groep taalgebruikers: analfabeten en laaggeletterden.
4. Ik heb er geen.	5. Jaman.	6. Freek de Jonge en Harry Mulisch; ik zag ze in gesprek met elkaar over concentratie, dat vond ik fascinerend en inspirerend.
4. De overheidsfolder over de Europese Grondwet.	5. Blingbling; P.C. Hoofttractor.	6. Robbert Dijkgraaf, dit jaar op tv in Zomergasten.
4. Knuffelallochtoon.	5. Spiegelneuronen.	6. Freek de Jonge, vanwege zijn grandioze timing. Taal is ook timing.
4. Ideeëloos.	5. Okseltruitje.	6. Een heel goede, niet genoeg opgemerkte, is Harrie Geelen. In zijn boek Het nijlpaard Ellende komen zinnen voor als: ‘Ik heb een oom op wie het altijd regent.’
4. Net als het vorig jaar en het jaar daarvoor: okéééé.	5. Doelpunt.	6. GroenLinks-Tweede-Kamerlid Naïma Azough.	Foto: Peter Elenbaas, Het Parool
4. Het oerlelijke handknie. Het staat in het nieuwe Groene Boekje als Surinaams-Nederlands, maar dat is het niet. In Suriname gebruiken wij het woord elleboog.	5. Overbruggingstoelage. Omdat de brandstofprijs met 100% is gestegen, krijgen ambtenaren een toelage om zo de financiële noden te kunnen overbruggen.	6. Otmar Rodgers, lid van de Nationale Assemblee.