Onze Taal. Jaargang 74

[p. 342]

Etymologica
Nederlandse uitleenwoorden
Nicoline van der Sijs

In het buitenland worden talloze Nederlandse woorden gebruikt, zo blijkt uit alle reacties die binnenkwamen op een oproep in het oktobernummer van Onze Taal. Wat is het verhaal achter die uitleenwoorden? In deze aflevering van ‘Etymologica’ aandacht voor enkele opmerkelijke gevallen.

In het oktobernummer van Onze Taal vroeg ik u of u Nederlandse woorden kent die in andere talen zijn beland. Dat leidde tot een overweldigende hoeveelheid reacties. Er waren niet alleen inzendingen met een enkel uitleenwoord, sommigen zonden hele lijsten met woorden, en anderen wezen op relevante literatuur en websites. Expats, geëmigreerden, ontwikkelingswerkers en zendelingen stuurden woorden in, en diverse neerlandici in het buitenland boden structurele medewerking aan. Voor mijn boek Nederlands in de wereld zal ik zonder twijfel veel hebben aan al deze reacties. Hierbij een voorproefje van het rijke materiaal.

Nederlandse rijsttafel

Veel lezers gaven voorbeelden van de enorme Nederlandse invloed op het Bahasa Indonesia. Zo wees een aantal inzenders op het feit dat alle termen met betrekking tot auto's teruggaan op het Nederlands, bijvoorbeeld ban ‘band’, busi ‘bougie’, gas ‘gaspedaal’, knalpot ‘uitlaat’, persneling ‘versnelling’, rem ‘rem’, selip ‘slippen, in een slip raken’ en setir ‘stuur’. Een expat vermeldde het Javaanse atterét: ‘Bij navraag bij het taleninstituut PURI blijkt het zéér laag-Javaans te zijn en terug te gaan op het Nederlandse achteruit. Dit woord wordt veel door bijvoorbeeld parkeerwachters gebruikt.’

Het woord rijsttafel heeft een interessante geschiedenis. Onder de gegoede Nederlanders in Indonesië ontstond de gewoonte om tussen de middag een hoofdmaaltijd te nuttigen die bestond uit rijst als hoofdgerecht en vele bijgerechten; de rest van de bevolking at drie keer per dag een eenvoudige rijstmaaltijd zonder bijgerechten. De Nederlanders gaven deze hoofdmaaltijd de naam rijsttafel. Die benaming is vervolgens overgenomen in het Bahasa Indonesia. Ook andere talen hebben het Nederlandse woord geleend, bijvoorbeeld het Engels: ‘Het was bizar dit Nederlandse woord tegen te komen op de menukaart tegen de gevel van een Londens restaurant’, zo bericht iemand. Een ander schrijft: ‘Ik heb het gelezen op de menukaart van een Aziatisch restaurant in Darwin, Australië.’ Voor Engelstalige spellers blijkt rijsttafel te zijn wat przewalskipaard voor ons is. De Scripps National Spelling Bee, de Amerikaanse versie van het Groot Dictee, voor kinderen onder de zestien jaar, bevatte in 2004 het woord rijsttafel (‘Yes, it's a real word, not a Scrabble accident’, aldus The Charlotte Observer). De spelling hiervan bracht de deelnemers in grote verlegenheid, of zoals een andere krant opmerkte: ‘“Rijsttafel” might be a delicious Indonesian dinner, but on Tuesday it upset the stomachs of the 275 youngsters attempting to spell it correctly.’

Een van de mooiste uitleenwoorden komt ook uit Azië: het is het Japanse woord otenba, dat teruggaat op het Nederlandse ontembaar. De inzenders van dit woord stuurden bijna allemaal commentaar mee: ‘Het wordt gebruikt als een meisje wat gemakkelijk in de omgang met mannen, “wild”, is’; ‘Het betreft een vrouw die zich ongeremd, vrijpostig gedraagt’; ‘Voor een vrouw die haar mannetje staat’; ‘Het wordt gebruikt voor een “tomboy”, een wilde meid.’ En tot slot: ‘Ik heb me laten vertellen dat de uitdrukking is overgenomen van de oude zeevaarders. Die namen soms hun vrouwen mee op de schepen en de Japanners vonden de dames brutaal en bemoeizuchtig. De zeelieden zouden gezegd hebben dat ze “ontembaar” (“otenba”) waren.’

Brandspuit

Veel reacties betroffen uitgeleende Nederlandse scheepvaarttermen in het Russisch. Deze dateren voornamelijk uit de tijd van Peter de Grote (1672-1725). Zoals bekend wilde tsaar Peter van Rusland een grote zeemacht maken en ging hij daarvoor in de leer bij de Nederlanders. Hij haalde Nederlandse scheepsbouwers naar het door hem nieuw gebouwde Sint-Petersburg. Dezen leerden de Russen het vak, samen met de Nederlandse benamingen voor scheepsonderdelen. Zo kon het gebeuren dat een Nederlandse cursiste onlangs tijdens haar eerste les Russisch (waarin ze het alfabet moest leren schrijven) te horen kreeg: ‘U kent al een heleboel Russische woorden, u weet het alleen nog niet.’ Waarna zij in het cyrillische alfabet de van oorsprong Nederlandse woorden admiral, bakbort, blok, bocman, bugšprit, buj, forsteven, mašta (‘mast’) en matros kreeg voorgeschoteld.

De Russische tsaar bestelde in Nederland ook brandspuiten. De techniek hiervan was in 1672 verbeterd door de Amsterdammer Jan van der Heyden, die een nieuw soort brandspuit met zuig- en persslangen ontwierp. In het Russisch heet een brandspuit tot op heden brandspojt - met [oj], wat de Noord-Hollandse dialectuitspraak is. Deze brandspuiten werden kennelijk persoonlijk door de Russische tsaar getest, want C. de Bruyn meldt in zijn Reizen over Moskovie door Persie en Indie uit 1714: ‘Ik [vond] zyne Majesteit bezig met het beproeven eeniger brantspuiten, nu eerst [= zojuist] uit Hollant aengekomen.’

Onverwacht eenvoudig

De Nederlandse leenwoorden kunnen de communicatie met Russen onverwacht eenvoudig maken. Een medewerker van het Ministerie van Buitenlandse Zaken vertelt: ‘Toen ik halverwege tussen Moskou en Sint-Petersburg werd aangehouden voor te snel rijden, wees de diender door het portierraam naar de kilometerteller en maakte duidelijk dat ik voor te snel rijden štraf oftewel een boete kon krijgen.’ En: ‘Toen ik ooit met mijn beperkte kennis van het Russisch

[p. 343]

zocht naar het Russische woord voor vlaggenstok, schoot men mij te hulp met de suggestie of ik wellicht flagštok bedoelde.’

Ook talen dichter bij huis hebben Nederlandse woorden overgenomen. Zo wezen diverse inzenders op het feit dat het Franse colza ontleend is aan het Nederlandse koolzaad. Dit woord komt sinds 1664 in het Frans voor. De plant werd in Nederland en Noord-Duitsland gekweekt omdat de koolzaadolie of raapolie uit de zaden zeer geschikt was als lampolie. In de zeventiende en achttiende eeuw werden plant en zaden naar Frankrijk geëxporteerd. In de achttiende eeuw ging men de plant in Picardië zelf verbouwen, en dit breidde zich vervolgens uit over heel Frankrijk en nog zuidelijker, naar Italië, Spanje en Portugal. Daarbij werd de Nederlandse naam behouden: in het Italiaans, Spaans en Portugees nam men deze in de Franse vorm colza over. Ook het Engelse coleseed gaat terug op het Nederlands; al in 1597 schreef de Engelse botanicus John Gerard in zijn beroemde The Herball, or Generall Historie of Plants (wie zei dat de spelling in het Engels nooit is gewijzigd?!) dat hij had ‘heard it reported, that it is at this day sowne in England for the same purpose’ - namelijk voor het winnen van olie uit de zaden.

Sokbleker, knalpot, radiator: vooral veel garagewoorden in het Bahasa Indonesia gaan terug op het Nederlands.
Foto's: Marleen Heins

Pasopo

Een woord dat in Afrika ruime verbreiding blijkt te hebben, is de waarschuwing pas op! Zo wordt pasopo gebruikt in Rwanda, een land waar men de Bantoetalen Kinyarwanda en Swahili spreekt. Iemand schrijft: ‘Mijn vrouw komt uit Rwanda, en ze vertelt dat iedereen daar de term pas op kent. Rwanda is decennialang door België bestuurd. Ook na de onafhankelijkheid in 1962 waren er nog veel Belgische ontwikkelingswerkers actief. Pas op is ook voor veel Franstalige Belgen (onder andere Brusselaars) geen onbekende uitdrukking.’ Het overnemen van dit Nederlandse woord is overigens opmerkelijk, omdat de bestuurstaal in de Belgische koloniën Frans en niet Nederlands was. Een chef technische dienst heeft pasopo ook in de voormalige Belgische kolonie Congo gehoord; hier worden de Bantoetalen Lingala en Swahili gesproken. Maar deze zelfde chef heeft het woord tevens in het veel noordelijker gelegen Tsjaad gehoord, waar ook Swahili wordt gesproken.

[p. 344]

Hij voegt hieraan toe: ‘Gewoonlijk is de bevolking flegmatiek en men waarschuwt zelden voor gevaarlijke situaties. Ik hoorde pasopo van mijn werknemers, en zag het bij een grensovergang naar Uganda en Kameroen ook op een bord staan (ik veronderstelde eerst dat mijn waarschuwing verbasterd werd)’.

Ook in Zambia, waar eveneens Bantoetalen worden gesproken, hebben twee inzenders herhaaldelijk pasop(o)! gehoord, bijvoorbeeld van kinderen op straat. De ene informant vertelt: ‘Men riep het als waarschuwing wanneer bijvoorbeeld een slang of gemene hond werd gesignaleerd. De betrokkenen spraken verder geen Nederlands of Engels, maar pasop! was duidelijk hoorbaar. Onze hulp in de huishouding legde uit dat het “be careful” betekende. Waarschijnlijk toch via Zuid-Afrika erin geslopen, maar bijzonder omdat daar verder erg weinig van te merken is.’ De andere informant specificeert: ‘Het woord is overgenomen uit het (verre) Zuid-Afrika in de periode tussen 1915 en 1940.’ Pasopo betekent ook: ‘ik waarschuw je voor de laatste maal!’

Inderdaad is pasop een veelgebruikt woord in het Afrikaans, de taal van Zuid-Afrika: ‘Jy moet pasop, hoor!’ Dit Afrikaanse pasop is in de vorm bassopa! ook terechtgekomen in de lokale talen van Zuid-Mozambique, zoals de Bantoetalen Shona en Ronga, zo bericht een expat. ‘Mijnwerkers uit Mozambique maakten in de mijnen in Zuid-Afrika voor het eerst kennis met de Nederlandse term. Bassopa! is “pas op!”, “onderuit!” Mijnwerkers gaan al honderd jaar naar Zuid-Afrikaanse mijnen.’ Genoemde expat heeft dit woord gehoord van collega's op het werk, maar vond het ook in de schrijftaal. Hij voegt eraan toe: ‘Ongetwijfeld komen deze woorden ook voor in Zimbabwe, Swaziland, Botswana en Lesotho, landen die ook veel mijnwerkers hebben geleverd aan de Zuid-Afrikaanse mijnen.’

Zijn veronderstelling over Zimbabwe wordt door een andere inzender bevestigd. Deze heeft als zendeling-ontwikkelingswerker gewerkt in Nkayi in Zimbabwe. Men spreekt daar IsiNdebele, een Zoeloe-taal. ‘Pas op werd eens gebruikt om een vrouw te waarschuwen die in het water dreigde te vallen.’

Kennelijk is het Nederlandse pas op via twee wegen bekend geworden op het continent Afrika: enerzijds via de Belgische koloniën en anderzijds via het Afrikaans. Met als gevolg dat Nederlanders in Afrika overal, behalve in de noordelijke, Arabischsprekende landen, anderen in hun moedertaal kunnen waarschuwen voor gevaar.

De genoemde uitleenwoorden vormen slechts een fractie van het ingezonden materiaal. Er zitten nog veel meer parels tussen. Ik zal er in de komende afleveringen van deze rubriek op terugkomen. Op deze plaats wil ik alle inzenders hartelijk danken. Nieuwe inzendingen van uitleenwoorden en daarmee samenhangende anekdotes blijven zeer welkom op www.onzetaal.nl/2005/10/oproep.php.