Onze Taal. Jaargang 74

[p. 274]

Straks een ijsje?
De interpretatie van vage tijdsaanduidingen
Henk van Jaarsveld-Radboud Universiteit Nijmegen

Uit een inventarisatie in het juninummer bleek dat straks voor de een ‘over een kwartier’ betekent en voor de ander ‘over vier uur’. Maar dit verschil is zeker niet alleen individueel bepaald.

In het februari/maartnummer van Onze Taal stond een oproep van Femke Simonis aan de lezers om hun licht te laten schijnen over de reikwijdte van het woordje straks. Uit de reacties, die zij in het juninummer inventariseerde, blijkt dat er een behoorlijke variatie bestaat in het gebruik van het woordje. Het kan zowel naar het verleden verwijzen (daarstraks) als naar de toekomst (‘Ik doe het straks’). En voor de een betekent straks ‘over een kwartier’, voor een ander kan het ook gerust ‘over vier uur’ zijn. Uit een ingezonden brief in het septembernummer blijkt dat op Curaçao zelfs een verwijzing naar de volgende dag tot de mogelijkheden behoort. Zijn er dan geen grenzen aan straks? Is straks zo vaag?

Mijn collega Rob Schreuder en ik hebben enige jaren geleden onderzoek gedaan naar de interpretatie van woorden die tot dezelfde betekenisklasse als straks behoren: binnenkort, juist, meteen, onmiddellijk, recentelijk en nog een paar andere (en ook straks zelf natuurlijk). Een gemeenschappelijk kenmerk van deze woorden is dat zij een gebeurtenis of toestand op een vage manier in de tijd plaatsen, zonder duidelijke bovenof ondergrens. Op dat laatste punt verschillen ze van andere vage tijdsaanduidingen als volgend jaar. In een zin als ‘Jan vertrekt volgend jaar naar Afrika’ is het precieze tijdstip van vertrek ook wel vaag, maar de mogelijkheden liggen binnen precieze grenzen: 1 januari tot en met 31 december. Bij de zin ‘Jan vertrekt binnenkort naar Afrika’ kunnen dergelijke grenzen niet worden aangegeven. Dat maakt ze interessant voor onderzoek: het is betrekkelijk duidelijk wanneer ‘volgend jaar’ is, maar wanneer is ‘binnenkort’?

Nabij en verder weg

In de reacties op de oproep aan de lezers komen heel duidelijk de verschillen in interpretatie van straks naar voren. Straks moet voor sommige taalgebruikers betrekking hebben op hetzelfde dagdeel als waarin het gebruikt wordt. Maar voor andere sprekers kan het ook verwijzen naar een vaag punt in de verdere toekomst, zoals in ‘Straks komen hier nieuwe huizen.’ De eerste vraag is dan: kan er helemaal niets gezegd worden over het tijdsinterval van zo'n woord? Om daarachter te komen hebben we een aantal experimenten uitgevoerd waarin verschillende factoren werden getest.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Een van de interessante uitkomsten van deze experimenten was dat de ‘alledaagsheid’ van een gebeurtenis een rol speelt. Er zijn tijdsaanduidingen die betrekking hebben op de nabije toekomst of het nabije verleden (pas, net, direct, zo dadelijk) en woorden die betrekking hebben op een verder gelegen toekomst of verleden (laatst, destijds, binnenkort). Wat blijkt is dat mensen een ‘verdere’ tijdsaanduiding gecombineerd met een alledaagse of veelvoorkomende gebeurtenis niet acceptabel vinden. Zo is de zin ‘Jan zal binnenkort naar het toilet gaan’ bepaald raar. Blijkbaar is het zo dat binnenkort geen betrekking kan hebben op een gebeurtenis die relatief vaak voorkomt en die dus per definitie nooit ver in de toekomst kan liggen. Het omgekeerde geldt overigens niet. Nabije tijdsaanduidingen laten zich heel goed combineren met gebeurtenissen die heel zeldzaam zijn, getuige ‘De mens is net voor het eerst op de maan geland.’ Vage tijdsaanduidingen zijn dus op de een of andere manier gevoelig voor het type gebeurtenis waar ze mee verbonden worden.

Pas getrouwd

In een tweede experiment onderzochten we wat de invloed van het type gebeurtenis betekent voor de interpretatie van die tijdsaandui-

[p. 275]

dingen. Met name keken we of de reikwijdte van woordjes als laatst of straks systematisch samenhangt met de frequentie of duur van de gebeurtenis die ermee wordt gecombineerd. Zo testten wij wat mensen vonden van de twee zinnen ‘De bibliothecaris heeft laatst een oud manuscript ontdekt’ en ‘De bibliothecaris heeft laatst een oud manuscript ontcijferd.’ Het is duidelijk dat de eerste gebeurtenis heel kort duurt, en de tweede wat langer. Wat bleek? Bij twee dezelfde tijdsaanduidingen wordt een kortdurende gebeurtenis verder weg in de tijd begrepen, en een langer durende gebeurtenis dichterbij.

Iets soortgelijks bleek te gelden voor frequentie. In de zinnen ‘Bianca is pas getrouwd’ en ‘Bianca is pas naar de tandarts geweest’ is de tweede gebeurtenis een handeling die duidelijk vaker voorkomt, en dus wordt die dichterbij in de tijd gesitueerd. De eerste gebeurtenis wordt gemiddeld als langer geleden ervaren.

Emotie

Wat betekent dit nu voor de reikwijdte van straks? Die is niet zomaar vaag, maar blijkt sterk afhankelijk van de gebeurtenis waarmee straks wordt gecombineerd. Is die gebeurtenis langdurig of frequent, dan ervaar je straks als relatief dichtbij in de tijd; gaat het om een kortdurende of weinig voorkomende gebeurtenis, dan heeft straks betrekking op een relatief grotere afstand in de tijd.

Naast deze opmerkelijke factoren die de interpretatie van straks beïnvloeden, zijn er misschien ook nog andere die een rol spelen. Een daarvan zou persoonlijke betrokkenheid kunnen zijn. Het is bekend dat emotionele gebeurtenissen uit het verleden als dichterbij in tijd worden ervaren dan niet-emotionele gebeurtenissen, ook al zijn ze objectief even ver in de tijd verwijderd. Dat past goed bij het voorbeeld van de vader die zijn zoontje belooft om ‘straks’ een ijsje te gaan kopen. Voor het jongetje is die gebeurtenis emotioneel veel intenser, dus zijn straks is aanmerkelijk dichterbij dan dat van zijn vader. Zulke verschillen in emotionele betrokkenheid geven natuurlijk aanleiding tot amusante meningsverschillen.

Het lijkt er dus op dat er inderdaad een grote variatie bestaat in de tijdstippen waarnaar je met straks kunt verwijzen, maar de interpretatie van het woordje heeft systematische kenmerken, net als een heleboel vergelijkbare ‘vage’ tijdsaanduidingen.