Onze Taal. Jaargang 74

Geschiedenis op straat
Kadoelen
Riemer Reinsma

De naam Kadoelen komen we tegen in acht plaatsen in Nederland, verdeeld over vijf provincies. Zo heeft Sint Jansklooster (in Overijssel) een Kadoelen, en Amsterdam een Kadoelenpad en Kadoelenweg. De twee Amsterdamse straten liggen in een wijk die ook weer Kadoelen heet, en die ten noorden van het IJ ligt. De wijk is genoemd naar het voormalige buurtschap Kadoelen, dat bij de Waterlandse zeedijk lag. Rotterdam heeft een straatnaam Kadoelermeer, maar die telt hier niet serieus mee: de straat is volgens Johan Okkema's De straatnamen van Rotterdam (1992) vernoemd naar een polder bij Landsmeer.

Rechtsonder een stuk grond met de naam Kadool, gelegen in Amsterdam-Noord. De kaart dateert van 1616.
Waterlands Archief, Purmerend; kaartnr. KA00506

Over de vraag wat kadoelen is - of zijn? - is men het niet altijd eens geweest. Zeker is wel dat de naam vroeger anders gespeld werd. In een Amsterdams document uit 1375 vinden we de spelling Quadolen, als naam van een heerlijkheid, zo deelt J.A. Wiersma mee in De naam van onze straat: geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Amsterdam (derde druk, 1987). Die oude spelling leeft nog steeds voort in het Friese dorp Oosterwolde, dat een Quadoelenweg heeft. Quadoele was daar de naam van een stuk grond, zo meldt de gemeente Ooststellingwerf in haar publicatie Hoe komen wij aan onze straatnamen? Tja, dat zal best, maar waaróm heetten die heerlijkheid en dat stuk grond zo?

Schimpnaam

De taalkundige G. Karsten deed in zijn boek Noordhollandse plaatsnamen (1951) een dappere gooi naar een verklaring. De Kadoelen zou een ‘kwade doolweg’ zijn: ‘quade dolen’. In het Middelnederlandsch woordenboek had hij ontdekt dat dolinge ‘dwaalweg’ kon betekenen, ook in letterlijke zin: een doolweg. Kadoelen zou dan een soort schimpnaam zijn, een minachtende naam, die vergelijkbaar was met bijvoorbeeld Kwadendamme, de naam van een plaatsje in Zeeland. Die betekent ‘slechte dam, dam die veel onderhoud vraagt’. Voor de helft had Karsten gelijk: in Kadoelen zit inderdaad het woord kwaad, in de betekenis ‘slecht’.

Maar bij zijn conclusie over het woorddeel dolen ging hij volgens de huidige opvattingen in de fout. Taalhistoricus M. Schönfeld legde in zijn boek Veldnamen in Nederland (1949; ongewijzigde herdruk van de tweede uitgave uit 1950: 1980) een verband met het woord doel, met als oudste (en nu verdwenen) betekenis ‘greppel, als grens tussen stukken land’. Het woord doel is etymologisch verwant met dal: in beide gevallen gaat het om een lager gelegen deel van het aardoppervlak. Doel heeft een paradoxale betekenisontwikkeling doorgemaakt, want ook de uit de greppel opgeworpen grond kon een ‘doel’ heten. Nog weer later duidde het ook een hoop opgeworpen aarde aan, en daaruit kwam weer de betekenis ‘schietbaan’ voort, die we ook nu nog kennen. Waarschijnlijk ging het bij de genoemde Kadoelen en Quadoelen om een stel ‘kwade’ grenssloten: sloten die niet goed onderhouden waren en daardoor verland waren. Schietbanen kunnen het niet geweest zijn: die zijn van veel later datum. De oudste Amsterdamse schietbanen zijn pas in de vijftiende eeuw aangelegd (de naam Oude Doelenstraat herinnert er nog aan).

Meervoud

Is Kadoelen in oorsprong een enkel- of een meervoud? Het Woordenboek der Nederlandsche Taal laat zien dat er naast doel - zoals wij dat nog kennen - vroeger een nevenvorm doelen heeft bestaan die óók als enkelvoud dienstdeed; het meervoud van die laatste vorm was doelens. Maar omdat het Middelnederlandsch woordenboek (dat een oudere periode van het Nederlands beschrijft) nog geen melding maakt van doelen en het meervoud doelens, moeten we dus aannemen dat de naam Kadoelen oorspronkelijk een meervoud was.

Het Amsterdamse buurtschap Kadoelen schijnt in vroeger eeuwen veel last te hebben gehad van dijkdoorbraken. Daaraan herinnert de naam Kadoelerbreek, een meertje bij de voormalige zeedijk langs het IJ. En misschien waren die Amsterdamse doelen dus wel ‘kwaad’ doordat het IJ zo vaak door zijn dijken brak.