Onze Taal. Jaargang 74

[p. 194]

Meer dan een rimpeling op een kalme zee
De veranderingen in het nieuwe Groene Boekje
Ludo Permentier

In oktober verschijnt er een nieuwe editie van de officiële Woordenlijst Nederlandse taal, beter bekend als het Groene Boekje. Volgens de Nederlandse Taalunie worden de spellingregels ditmaal grotendeels met rust gelaten. Toch is het aantal veranderingen in de Woordenlijst aanzienlijk.

Tien jaar na de vorige, geruchtmakende spellingwijziging verschijnt er in oktober van dit jaar een nieuw Groen Boekje. De Leidraad (het hoofdstuk waarin de regels uiteengezet worden) wordt aangepast, net zoals de eigenlijke Woordenlijst. Verschillende media berichtten dit voorjaar dat we binnenkort ‘alweer een nieuwe spelling’ krijgen. Maar is de aanpassing echt zo drastisch? Volgens de Nederlandse Taalunie, de overheidsinstelling die verantwoordelijk is voor de officiële spelling, wordt er nauwelijks aan de spellingregels gemorreld. Je zou dan ook verwachten dat er in de Woordenlijst evenmin veel verandert, maar opvallend genoeg lijken er nu meer woorden een nieuwe spelling te krijgen dan tien jaar terug. Hoe zit dat?

De Werkgroep Spelling, die de herziening van het Groene Boekje heeft geleid, had van de ministers van de Nederlandse Taalunie (de vier Vlaamse en Nederlandse bewindslieden van Cultuur en Onderwijs) uitdrukkelijke orders gekregen. De spellingregels mochten in geen geval worden gewijzigd. Het ging erom meer samenhang te brengen tussen de Leidraad en de Woordenlijst in het Groene Boekje, en de fouten moesten eruit gehaald worden. Dat laatste mocht de werkgroep ruim opvatten: het was de bedoeling gelijksoortige gevallen ook gelijk te behandelen, wat in de uitgave van 1995 lang niet altijd het geval was. Daarenboven mochten overbodige woorden worden geschrapt en nieuwe worden toegevoegd.

Regels voor ‘grijze zone’

Toch hebben de ministers wel degelijk hun goedkeuring gegeven aan de wijziging van een van de regels. De zogenoemde paardebloem-regel - er is al veel over geschreven (zie onder meer het vorige nummer van Onze Taal) - is geschrapt, waardoor in totaal 24 samenstellingen van een dierennaam en een plantkundige aanduiding straks ook een tussen-n krijgen. Paardebloem wordt dus paardenbloem en kattekruid wordt kattenkruid. Verder blijven alle regels overeind, zegt de Taalunie. Maar dat is slechts een deel van het verhaal.

Om te beginnen komen er voorschriften voor een heleboel kwesties die tot nu toe slechts oppervlakkig of helemaal niet beregeld waren, en die dus een ‘grijze zone’ waren gebleven. Een voorbeeld is het hoofdlettergebruik bij woorden die afkomst, nationaliteit of ras aanduiden. De Leidraad van het Groene Boekje van 1995 gaf daar geen duidelijke richtlijn voor. Alleen was er regel [5a], die zei dat afleidingen van aardrijkskundige namen een hoofdletter behouden, terwijl regel [5b] zei dat dit niet het geval is als ‘de aardrijkskundige naam niet meer als zodanig fungeert’. Wie het begrijpt, mag het zeggen. De Woordenlijst bevatte woorden als Brit, Waal, Hindoe en Arabier met hoofdletter, maar eskimo, bantoe, azteek, indiaan, zigeuner, jood en katholiek zonder. Straks komt er een preciezere regel: de naam van een bevolkingsgroep of een lid daarvan schrijven we met een hoofdletter als hij is afgeleid van een geografische naam: Brit, Waal, Arabier; of als het om een specifiek volk gaat: Eskimo, Bantoe, Azteek. Een overkoepelende term voor een etnische groep schrijven we met een kleine letter: indiaan, zigeuner. Een benaming die gebaseerd is op een overtuiging of religie krijgt ook geen hoofdletter: hindoe en katholiek. We schrijven daarom Jood als we bedoelen dat iemand bij een bepaald volk behoort, maar jood als we een gelovige van die godsdienst bedoelen.

Andere kwesties waar regels voor werden uitgewerkt, zijn de schrijfwijze van Engelse samenstellingen in het Nederlands (accountmanager, eyeopener, online, pullover, singer-songwriter, electronic data processing), de spelling van verkleinwoorden (giraffetje, girafje, cakeje, tiramisu'tje) en het al dan niet aaneenschrijven (met of zonder koppeltekens) van bijzondere woordcombinaties (extreemrechts, ik-roman, top 10-boek).

Wijzigingen per woord

Deze verduidelijkingen in de grijze zone van de spelling noemt de Taalunie ‘veranderingen op woordniveau’. Het gaat dus officieel niet om nieuwe regels. Maar er zijn wel erg véél van die veranderingen op woordniveau. De Vlaamse minister van Onderwijs, Frank Vandenbroucke, wees er tijdens een persconferentie op dat het om een bescheiden aantal gaat: ‘Van de bestaande trefwoorden in de Woordenlijst onder-

[p. 195]

gaat op basis van dit type beslissingen ongeveer 2,6% van het totaal aantal trefwoorden een wijziging.’

De ministers vinden dat weinig, maar is dat wel zo? Stel u voor dat het Groene Boekje representatief is voor het woordgebruik in geschreven teksten, dan had u in dit artikel, zo ver als u nu met lezen gekomen bent, al zo'n twintig woorden aangetroffen die straks anders gespeld worden.

Dat geeft een overtrokken beeld, want in een tekst komen woorden als een, de, van en is uiteraard veel vaker voor dan paardenbloem en Azteek. En de Werkgroep Spelling heeft er wel op gelet dat frequente woorden zo veel mogelijk onaangetast blijven. De vraag bij een mogelijke herziening was altijd: hoe is de praktijk vandaag, eerder dan: welke eenvoudig toe te passen regel kunnen we verzinnen? Samoerai heeft bijvoorbeeld zijn oe behouden, hoewel bijna alle andere oe-klanken in Japanse woorden als u worden geschreven (sushi, bunraku, tsunami). Vacuüm heeft zijn trema behouden, terwijl dat bij Latijnse uitgangen vaak wordt weggelaten, zoals in museum en baccalaureus.

Gesleuteld

De ultieme proef om uit te maken hoeveel er is gesleuteld aan de spelling die we dagelijks gebruiken, kan pas worden uitgevoerd na de publicatie van de nieuwe Woordenlijst. Dan kunnen we tellen, bijvoorbeeld in een krant, hoeveel woorden er gewijzigd zijn. Maar er is een manier om de grootte van de verandering voorlopig te schatten: het percentage dat Vandenbroucke noemt vergelijken met het aantal veranderingen dat in 1995 werd doorgevoerd. Battus (pseudoniem van Hugo Brandt Corstius) heeft bij de spellingwijziging van 1995 de aanpassingen bekeken, en er verslag van uitgebracht in zijn boek Opperlans! Taal- & letterkunde, in het hoofdstuk ‘De spelling van masochisten’. De nieuwsgierige en geduldige auteur ging uit van een representatieve lijst van duizend woorden. Die had hij heel eenvoudig samengesteld, door het laatste woord van elke pagina uit het (ruim duizend pagina's tellende) boekje te plukken. De helft van deze woorden kwam ook al voor in het boekje van 1954. Uit die lijst van vijfhonderd zocht hij de woorden die in 1995 veranderden. Die veranderingen verdeelde hij in categorieën en daarna ging hij tellen.

Vijfentwintig van Battus' vijfhonderd voorbeeldwoorden verloren in 1995 hun alternatieve spelling. Dat waren woorden als consequent en vakantie, die respectievelijk hun nevenvorm met kw (de zogenoemde progressieve spelling) en met c (de conservatieve spelling) verloren. Voor de meeste Nederlanders en voor alle leraren en ambtenaren in het gehele taalgebied maakte dat niet zo veel uit. Zij hadden altijd al de ‘voorkeurspelling’ moeten gebruiken, en die bleef nagenoeg ongewijzigd.

Schaal van Richter

Afgezien van de ‘nakeurspelling’ die verviel, waren er volgens Battus slechts zes wijzigingen per vijfhonderd trefwoorden in het Groene Boekje. Bij die zes waren er twee woorden waarvan een k in een c veranderde en vier die getroffen werden door de fel bediscussieerde regels voor de tussen-n in samenstellingen. Het ging om kersenhout, iepenhout en essenhout, die voordien zonder n waren, en om dienstbodevraagstuk, dat zijn n verloor. De ‘nieuwe spelling’ betrof dus 1,2% van de trefwoorden die zowel in het Groene Boekje van 1954 als in dat van 1995 voorkwamen; dat is twaalf wijzigingen per tien pagina's van het Groene Boekje, als we uitgaan van honderd trefwoorden op een pagina. De geactualiseerde spelling van 2005 gaat over 2,6%, of zesentwintig wijzigingen per tien pagina's. Op basis van deze cijfers verandert er dus tweemaal zo veel als in 1995. Maar hebben we er ook tweemaal zo veel ‘last’ van?

Illustratie: Matthias Giesen

Om welke woorden het precies gaat, weten we dus pas zeker op 14 oktober, wanneer het nieuwe Groene Boekje aan de pers wordt gepresenteerd. Maar uit voorlopige lijsten die de Taalunie heeft vrijgegeven, is al het een en ander op te maken. De verandering van dronkeman naar dronkenman, van hartelust naar hartenlust, van europarlementslid naar Europarlementslid of van ikfiguur naar ik-figuur zal geen weerstand oproepen. De nieuwe spelling van deze woorden sluit inderdaad beter aan bij de regels. Het herstellen van zetfouten van het type kenningsmakingsgesprek is natuurlijk ook geen punt van discussie. En zo zijn er honderden woorden waarvan de aanpassing geen potten breekt. Als de verandering al wordt opgemerkt, zullen de meeste taalgebruikers dat eerder als het opruimen van struikelblokken zien dan als echte vernieuwingen. Wellicht zijn het woorden als paddenstoel, straks dus inderdaad met een n, die in discussies over spelling nog het meest ter tafel zullen komen.

Een tsunami in het taallandschap valt in oktober niet te verwachten, maar dat het meer zal zijn dan een rimpeling op een kalme zee, is nu al te voorspellen. Wij houden alvast de schaal van Richter in het oog.

Ludo Permentier is journalist en de auteur van de Leidraad van het nieuwe Groene Boekje. Deze tekst is een bewerking van een lezing die hij op 24 mei uitsprak tijdens de jaarvergadering van Onze Taal in Sociëteit De Witte in Den Haag.