Onze Taal. Jaargang 74

[p. 189]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Daadkrachtig, krachtdadig

? Is er een verschil tussen krachtdadig optreden en daadkrachtig optreden?

! Er kan een klein verschil zijn. In de praktijk worden daadkrachtig en krachtdadig vaak zonder betekenisonderscheid door elkaar gebruikt; ze zijn min of meer synoniem. Wel associëren veel taalgebruikers krachtdadig met kracht of geweld, bijvoorbeeld in ‘De politie trad krachtdadig op.’ Wie die associatie wil vermijden, kan beter kiezen voor het wat neutralere ‘De politie trad daadkrachtig op.’

Een ander verschil is dat daadkrachtig eerder van personen wordt gezegd en krachtdadig meestal van zaken of handelingen. Verder blijkt uit een internettelling dat daadkrachtig in Nederland vaker wordt gebruikt dan krachtdadig; in België is het andersom.

Daadkrachtig betekent van oorsprong ‘energiek, vol werklust’. Het is afgeleid van daadkracht (‘kracht om daden te verrichten, werkkracht, werklust’). Dat is van oorsprong een germanisme (een vertaling van het Duitse Tatkraft), maar inmiddels is het ingeburgerd. Krachtdadig betekent oorspronkelijk ‘kracht toepassend, krachtig werkend’. De twee woorden hebben elkaar in de loop der tijd beïnvloed; ze kunnen beide zowel ‘energiek, flink’ als ‘doortastend, voortvarend’ betekenen.

Meervoud epos

? In een tekst over heldendichten kwam ik het woord epen tegen. Is dat het gebruikelijke meervoud van epos?

! Er zijn twee meervoudsvormen van het Griekse leenwoord epos: epossen en epen. Alle hedendaagse woordenboeken vermelden beide vormen. Epen is de gebruikelijkste van de twee.

Waar komt dat meervoud epen vandaan? Daar is in de naslagwerken niets over te vinden. De meeste Griekse leenwoorden hebben een Nederlandse meervoudsuitgang (stadion - stadions, chaos - chaossen); zo is epossen ook ontstaan. In enkele gevallen heeft het Nederlands het oorspronkelijke meervoud overgenomen - het gaat dan om weinig gebruikte woorden, zoals topos - topoi en epitheton - epitetha. Bij epos, dat in het Grieks het (ongebruikelijke) meervoud epè heeft, is voor de meervoudsvorming uitgegaan van de Griekse stam van het woord, ep-, waar de Nederlandse uitgang -en achter is gezet. Zo'n procédé komt weinig voor; het doet zich voor bij enkele Latijnse woorden op -us of -um: cultus - culten, dactylus - dactylen (naast dactyli), decennium decenniën (naast decennia), estuarium - estuariën (naast estuaria).

Mogelijk zijn dergelijke meervoudsvormen ontstaan onder invloed van het Duits, waar dit procédé veel gewoner is: Rhythmus - Rhythmen, Album - Alben (naast Albums), Taxi - Taxen (naast Taxis) en ook Epos - Epen.

(On)beschoft

? Als je het woord onbeschoft hebt, bestaat er dan ook zoiets als beschoft?

! Nee, het woord beschoft bestaat niet. De herkomst van onbeschoft is niet geheel duidelijk. Het etymologisch woordenboek van Van Dale (1997) en dat van J. de Vries en F. de Tollenaere (2004) noemen twee mogelijkheden. De eerste is dat onbeschoft ontstaan zou zijn als nevenvorm van onbeschaafd, waarbij de ò-klank volgens De Vries en De Tollenaere ‘gevoeld [kan] zijn als te passen bij de betekenis’. Kennelijk vinden ze een o wat platter klinken dan een aa.

De andere theorie legt een verband met scheppen (‘vormen, creëren’) en schub; Van Dale verwijst hierbij naar het Middelnederlandse werkwoord schobben voor ‘schuren’. Onbeschoft zou dan iets als ‘ongevormd’ betekenen. Deze theorie is volgens De Vries en De Tollenaere aannemelijk gezien de oudste betekenis van onbeschoft: ‘wanstaltig, lelijk’. En de betekenis ‘ongevormd, ruw, onaangepast’ komt inderdaad beter overeen met het huidige gebruik van het woord.

Jordanezen, Jordaniërs, etc.

? Hoe noem je een inwoner van Jordanië, en hoe een inwoner van de Jordaan (de wijk in Amsterdam)?

! Volgens alle gezaghebbende naslagwerken is Jordaniër de inwonernaam die bij het land Jordanië hoort. Over inwoners van de Jordaan is in naslagwerken op het gebied van aardrijkskundige namen niets te vinden, maar enkele hedendaagse woordenboeken geven er wel informatie over. Volgens de grote Van Dale (1999), Verschueren (1996) en Kramers (2002) is zowel Jordaner als Jordanees mogelijk; Koenen (1999) noemt alleen Jordanees. Dat is ook de vorm die in de praktijk het meest voorkomt.

Een inwoner van de Amsterdamse Jordaan wordt meestal ‘Jordanees’ genoemd.
Foto: Onze Taal

Het bijvoeglijk naamwoord bij Jordaan is Jordanees of Jordaans; bij Jordanië hoort Jordanisch of (eveneens) Jordaans.

À of ad?

? Wat is het verschil tussen à en ad? Zeg je: ‘Wij sturen u tien boeken à € 20,-’ of ‘Wij sturen u tien boeken ad € 20,-’?

! Het voorzetsel à betekent ‘per stuk’ of ‘per eenheid’, ad betekent ‘ten bedrage van’. Tien boeken à € 20,- heeft dus betrekking op tien boeken van € 20,- per stuk; bij tien boeken ad €20,- zou het gaan om tien boeken die sámen € 20,- kosten. Het voorzetsel ad komt meestal voor in constructies als een rekening ad € 20,- (‘ten bedrage van’), een rente ad vier procent (‘van, tegen’) en een aanbetaling ad € 25,- (‘van’). À heeft trouwens ook de betekenis ‘tot’: ‘Er waren 25 à 30 mensen aanwezig.’

Ad is een Latijns voorzetsel, à komt uit het Frans. Het wordt soms met een accent aigu geschreven (á), maar dat is niet juist: in het Frans staat op een a nooit een accent aigu. Het Nederlands heeft het accent grave op à overgenomen. Overigens vond het Woordenboek der Nederlandsche Taal dat accent al in 1864 overbodig. Toch is het nooit afgeschaft: de officiële spelling is à.