Onze Taal. Jaargang 74

[p. 176]

Het onderzoek
De gedroomde eigennaam
Marc van Oostendorp

Overdag was Emil Kraepelin (1856-1926), de ‘vader’ van de wetenschappelijke psychiatrie, een deftig en systematisch heer die onder andere aan de wieg stond van diagnoses als schizofrenie, manische depressiviteit en de ziekte van Alzheimer; hij werd al jong hoogleraar en richtte een belangrijk psychiatrisch instituut op in München.

's Nachts, in zijn dromen, brak bij Kraepelin net als bij veel mensen de nonsens door. Hij droomde zinnen en zinsneden die in de dagelijkse omgangstaal niets betekenen: dipseliger Schwips bijvoorbeeld, dat je in het Nederlands zou kunnen vertalen als ‘dipzaliger roesje’. Die ‘gestoorde taal’ intrigeerde de professor, ook omdat ze hem deed denken aan de manier waarop schizofrene patiënten spraken - vol vreemde versprekingen en nieuwvormingen. Kraepelin besloot zijn eigen gestoorde taal zorgvuldig te noteren: tientallen jaren schreef hij, zodra hij wakker werd, op wat voor rare zinnen er nu weer in hem opgekomen waren. Hij publiceerde er in 1906 een boek over (Über Sprachstörungen im Traume, ‘Over taalstoringen in de droom’), maar ook daarna bleef hij nog lang doorgaan met het maken van aantekeningen.

De Duitse psychiater Emil Kraepelin (1856-1926): autoriteit op het gebied van ‘gestoorde taal’.

Verwoed

In 1993 raakte de Nederlandse psycholoog Huub Engels geïntrigeerd door Kraepelins droomzinnen. Zat er niet meer systeem achter al die schijnbare wartaal dan Kraepelin indertijd zelf had aangewezen? En zou de autobiografie van de Duitse geleerde, die in 1983 verscheen, nog nieuw licht op de zaak werpen? Eerder dit jaar promoveerde Engels op dit onderwerp aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.

Engels deed zijn onderzoek onbezoldigd. ‘Veel jonge promovendi worden assistent in opleiding (aio)’, vertelt hij. ‘Ze krijgen salaris en ze voeren een door een hoogleraar bedacht project uit. Ik kreeg alleen een onkostenvergoeding, maar daar stond dan wel tegenover dat ik mijn eigen plan kon trekken.’ Dat was onder andere nodig omdat het soort onderzoek dat Engels wilde doen - droomtaal interpreteren - in de moderne psychologie weinig belangstelling geniet. Wat niet met experimenten in een laboratorium kan worden getoetst, wordt met wantrouwen bekeken.

Engels, geboren in 1949, was psycholoog geworden om een nieuwe draai aan zijn leven te geven. Hij had eerder wiskunde gestudeerd en had vervolgens carrière gemaakt als statisticus bij het chemisch concern Akzo. Rond zijn veertigste besloot hij opnieuw te gaan studeren, psychologie deze keer. Hij was, naar eigen zeggen, zelf ook een ‘verwoed noteerder van dromen’.

Crapaud, crap, Kraepelin

‘Dat ik geen experimenten uitvoerde, maakte het lastig,’ zegt Engels, ‘want ik wilde natuurlijk wel wetenschappelijk te werk gaan. Ik moest daarom een methode bedenken om taaldromen te interpreteren.’ De sleutel tot de droomtaal vond hij uiteindelijk bij toeval. In een boek over Kraepelin zag hij een bespreking van een droom waarin het Franse woord crapaud (‘pad’) figureerde; vlak onder dat woord stond toevallig Kraepelins naam geschreven, en zo viel Engels ineens de vormelijke overeenkomst op tussen de naam en het droomwoord.

Hoe meer Engels zich in Kraepelins dromen begon te verdiepen, des te vaker viel hem op dat er vervormde versies van diens achternaam in de dromen terug te vinden waren, ook in vreemde talen die de psychiater sprak: crap (‘onzin’, maar ook een bepaalde uitkomst bij het dobbelspel in het Engels), Kropf (‘struma’ in het Duits), carapace (‘schild’ in het Frans en Engels), Kröte (‘pad’ in het Duits), al die woorden leken vervormingen van Kraepelins naam. Zo ontwikkelde Engels zijn centrale stelling: terwijl de taal van overdag doorgaans dient om communicatie met anderen mogelijk te maken, ontbreekt die functie in droomtaal. Daardoor is die droomtaal meer op het ik gericht en speelt de eigennaam van de persoon een belangrijke rol in onbewuste associaties.

Roesje

Als Kraepelin gelijk had, zouden schizofrene patiënten ook associaties met de eigen naam moeten maken, maar aan het onderzoek naar mogelijke aanwijzingen hiervoor is Engels nauwelijks toegekomen. Een probleem was dat hij over zijn bevindingen ook niet zou kunnen publiceren: ‘Om redenen van privacy mag ik de naam van die patiënten niet onthullen.’ Wel vond hij aanwijzingen in de taal van een negentiende-eeuws medium, Hélène Smith, dat ook zij in haar in trance gesproken tongentaal verwijzingen naar haar eigen naam gebruikte. Eerdere onderzoekers, onder wie de beroemde vroeg-twintigste-eeuwse taalwetenschapper Ferdinand de Saussure, hadden Smiths voortbrengsels als willekeurige klankcombinaties afgedaan.

Heeft Engels zelf ook weleens iets gedroomd wat op zijn eigen naam kon worden teruggevoerd? ‘Jawel. Daarbij ging het meestal om mijn voornaam, Huub. Ik droom weleens van uilen - in het Frans heet een uil hibou.’

Waarom speelt bij sommige mensen de voornaam een rol en bij andere de achternaam? Engels: ‘Voor Kraepelin was het mogelijk van belang dat hij vond dat zijn vader zijn naam bezoedeld had: vader Kraepelin dronk en hield er buitenechtelijke relaties opna.’ Dat paste natuurlijk niet bij zo'n keurige professor, die bovendien op zijn 39ste geheelonthouder geworden was.

Ook in de droom over het dipzaliger roesje speelde volgens Engels de naam van de vader (zaliger) mogelijk op de achtergrond een rol. Het Griekse woord voor

[p. 177]

roes is namelijk kraipalè, en als we dat woord op zijn Duits verkleinen, krijgen we kraipalein. Vergezocht? Volgens Engels zit er wel degelijk een systeem achter: ‘Wie mijn methode gebruikt, komt stap voor stap waarschijnlijk tot dezelfde conclusies.’

Huub Engels, Gestoorde tool in de dromen van Emil Kraepelin. Uitgave in eigen beheer. ISBN 90 6464 2281. Het proefschrift is niet in de handel; de tekst kan worden gedownload van http://webdoc.ubn.ru.nl/mono/e/engels_h/gesttaind.pdf.