Onze Taal. Jaargang 74

[p. 175]

Jodenlijm
Een eeuwenoud asfalt
Ewoud Sanders

In het februari/maartnummer van Onze Taal deed Ewoud Sanders een oproep mee te werken aan een onderzoek naar woorden en uitdrukkingen met jood erin. Reacties zijn nog steeds welkom. Intussen alvast aandacht voor één interessant geval: jodenlijm.

In 1764 schreef M. Hofkens de Courcelles, een arts uit Alkmaar, een artikel getiteld ‘Nut der olie van jodenlym in verouderde verzweeringen der ingewanden’. In dit artikel beschrijft hij hoe je olie uit jodenlijm kunt verkrijgen en hoe heilzaam dit goedje heeft gewerkt bij vier van zijn patiënten.

Olie uit jodenlijm? Maar jodenlijm is toch een - enigszins verouderd - woord voor ‘spuug, speeksel’? Ja, dat is het óók. Maar oorspronkelijk betekende het iets heel anders, namelijk ‘asfalt’ of ‘aardhars’.

Bij asfalt denken we tegenwoordig in de eerste plaats aan dat zwarte, stinkende spul dat op de autowegen ligt, maar in het Nederlandse taalgebied kennen we asfalt al sinds het begin van de zeventiende eeuw, toen er van geasfalteerde wegen nog lang geen sprake was. Asfalt - een mineraal hars dat ontstaat door langzame oxidatie van aardolie - werd toen ook niet industrieel vervaardigd, zoals nu, maar voornamelijk verzameld op en bij meren waar het als vloeibare hars was komen bovendrijven.

De Dode Zee, lang het ‘Asfaltische Meer’ genoemd.

Asfalt of bitumen werd op meer plaatsen gewonnen, maar asfalt uit de Dode Zee, lang het ‘Asfaltische Meer’ genoemd, stond in onze streken in hoog aanzien. Naar Judea, het land van herkomst, stond dit plakkerige goedje onder meer bekend als Bitumen Judaicum, jodenasfalt, jodenlijm, jodenpek, jodenpik en jodenhars. Daarnaast noemde men het ook wel ‘mummiebalsem’ of ‘mummiegom’, omdat men meende dat arme Egyptenaren ooit asfalt gebruikten om hun lijken mee te balsemen.

Geneeskrachtige olie

Bij ons werd jodenlijm voor van alles en nog wat gebruikt. Het was glanzend zwart of bruin, had een sterke, onprettige geur en het was licht ontvlambaar. De Alkmaarse arts Hofkens de Courcelles bereidde er een geneeskrachtige olie uit, graveurs gebruikten het in de achttiende eeuw bij de bewerking van koperen platen, en er werd verf en vernis van gemaakt.

Vanaf het midden van de negentiende eeuw lezen we dat jodenlijm, vermengd met andere stoffen, werd gebruikt voor bestrating. Zo schreef Johan Hendrik van Dale in 1872 bij jodenlijm: ‘Asphalt of aardhars, eene vaste of klevige stof van bruine of zwarte kleur, welke gebruikt wordt tot het leggen van terrassen en in de groote steden voor trottoirs of paden voor voetgangers’.

Ook toen asfalt allang niet meer alleen uit Palestina werd geïmporteerd, maar bijvoorbeeld ook uit Frankrijk, Zwitserland, Trinidad en Nieuw-Mexico, bleef jodenlijm bij ons de gangbare aanduiding. Een volksencyclopedie uit 1856 meldde dat jodenlijm ‘de oude naam van het tegenwoordige bitumen’ was, maar nergens wordt bevestigd dat het woord halverwege de negentiende eeuw al op z'n retour was. Het is wel opvallend dat het nauwelijks in oude digitale krantenleggers opduikt; mogelijk vond men het op een gegeven moment geschikter voor de spreektaal dan voor de schrijftaal.

De betekenis ‘speeksel’ duikt in 1898 voor het eerst op, in de vierde druk van de grote Van Dale. Er staat bij dat het schertsend bedoeld is. In 1914 wordt de betekenis gespecificeerd met een voorbeeldzin: ‘iets met jodenlijm vastplakken, met speeksel’. Jodenlijm is dus niet ‘speeksel’ tout court, maar spuug dat dienstdoet als lijm. De betekenisuitbreiding zal duidelijk zijn: ‘jodenasfalt’ was plakkerig, en als lijm is speeksel goedkoop en inferieur - bijbetekenissen die we bij veel samenstellingen met jood en joden tegenkomen.

Discriminerend

Het curieuze is dat jodenlijm in de betekenis ‘spuug’ diverse vergelijkbare woorden en uitdrukkingen in het leven lijkt te hebben geroepen. Men zegt ‘een jood in de keel hebben’ voor ‘een fluim in de keel hebben’. In Antwerpen gebruikt men jodenvet in de betekenis ‘speeksel, fluim’ (in Nederland wordt dit woord gebruikt voor bepaalde witte snoepbrokken). Een kind dat liep te spuwen werd in Antwerpen een ‘jode(n)spouwer’ of kortweg ‘jood’ genoemd.

Is jodenlijm in de betekenis ‘speeksel’ nog algemeen bekend? En wordt het nog veel gebruikt? Uit de reacties op de oproep die ik deed in het februari/maartnummer van Onze Taal blijkt dat het, zeker bij ouderen, nog algemeen bekend is. Maar nee, het wordt niet veel meer gebruikt. De afgelopen vijftien jaar is het in de dagbladen alleen genoemd in artikelen over discriminerend taalgebruik. Toch heeft het die klank niet altijd gehad. Zo schreef een lezer: ‘Mijn grootvader gebruikte het als er bijvoorbeeld een vlekje op je kleren zat of als een klein kindje een kleverige toet had: gebruik maar wat jodenlijm. Gewoon speeksel dus. Daar was niets denigrerends aan.’

Het is nog altijd mogelijk om op www.onzetaal.nl/2005/2/sanders.php een formulier in te vullen met 23 vragen met betrekking tot ‘Het beeld van de joden in het Nederlands’.