Onze Taal. Jaargang 74

[p. 156]

‘Ik ben lekker stout’
De invloed van Annie M.G. Schmidt
Joke Linders

Eind vorig jaar kozen de lezers van Onze Taal de invloedrijkste taalgebruiker. Op de vijfde plaats (na de Statenvertalers, Van Kooten en De Bie, Van Dale en Marten Toonder) eindigde Annie M.G. Schmidt. Vooral door haar werk voor kinderen is haar betekenis voor Nederland en het Nederlands nauwelijks te overschatten.

Tien jaar na haar dood is Annie M.G. Schmidt nog alom aanwezig. Er is een Annie M.G. Schmidt-leerstoel voor kinderliteratuur in Leiden, een Annie M.G. Schmidt-prijs voor het beste Nederlandstalige kleinkunstlied en een Annie M.G. Schmidt-dag, waarop heel Nederland haar werk citeert. De verfilmingen van haar werk (Ja zuster nee zuster, Minoes, Pluk van de Petteflet) trekken volle zalen en haar boeken worden nog steeds gelezen - en voorgelezen, want ook bij de allerkleinsten gaan haar verhalen er nog altijd in als Gods woord in een ouderling. Ze zijn kennelijk tijdloos herkenbaar en aansprekend: Jip en Janneke, Otje, Pluk en Floddertje.

Met de jeugd van de schrijfster zelf hadden deze vrolijke, eigenzinnige en onafhankelijke personages en hun knusse wereld intussen niet al te veel overeenkomsten. Anna Maria Geertruida was het vierde kind van Johannes Daniel Schmidt en Geertruida Maria Bouhuijs, maar het tweede dat in leven bleef. Bij haar geboorte op 20 mei 1911 in het Zeeuwse Kapelle kreeg ze dezelfde namen mee als de twee overleden zusjes voor haar. Als we volhouden, moet het een keer lukken, dachten haar ouders waarschijnlijk. In de musical Met man en muis, uit 1969, schreef Annie daarover: ‘Nou ja, toen ik er was, waren ze blij, ik niet. Ik ben nooit blij geweest. Ik denk: wat doe ik hier in godsnaam bij, een outsider, een bietser op het feest en wat voor feest?’

Isolement

De omstandigheden waarin Zus - zoals ze veertig jaar lang werd genoemd - opgroeide, hadden weinig feestelijks. Haar moeder, een en al frustratie over haar huwelijk, haar positie als domineesvrouw, haar koude huis, haar humorloze echtgenoot en het ellendige pestdorp waar ze haar dagen moest slijten, eigende zich dit kind toe. ‘Als een dikke spinnende moederpoes blies ze iedereen van het nest af.’ Zelfs haar man mocht er niet bij. ‘Heeft hij me ooit op de knie genomen of een bordje pap gevoerd?’ vroeg Schmidt zich later af in Wat ik nog weet (1992).

In dat betrekkelijke isolement werden de verhalen die haar moeder vertelde en de liedjes die ze zong vanzelf een bron van troost en verbeelding. Want ook in het dorp was de dochter van de dominee uit dat grote sombere huis bij de kerk een vreemdeling. Ze was dik en verlegen, praatte deftig, droeg stadse kleren en kon al lezen toen ze naar school ging. ‘De eenzaamheid die ik als kind van een notabel in een klein dorp voelde, ligt waarschijnlijk ten grondslag aan mijn schrijven. (...) Lezen en schrijven waren mijn escape’, zei ze in 1969 in een interview.

Pas als ze tamelijk laat in haar leven, na een reeks mislukte liefdes en een loopbaan in het bibliotheekwezen, op het documentatiecentrum van Het Parool belandt, komen de frustraties en boosheid over haar jeugd naar buiten. Eerst voorzichtig in de vorm van een keteltje dat niet meer op kan houden met fluiten, en dan openlijk recalcitrant, zoals in haar bekende gedicht ‘Ik ben lekker stout’, uit 1954:

Ik wil niet meer, ik wil niet meer!
Ik wil geen handjes geven!
Ik wil niet zeggen elke keer:
Jawel mevrouw, jawel meneer...
nee, nooit meer in m'n leven!

Aangemoedigd en bevestigd door collega's als Simon Carmiggelt, Han G. Hoekstra, Jeanne Roos en Wim Hora Adema, die de samenleving vrij en onverveerd tegemoet treden, gooit ze de heilige huisjes van de jaren vijftig om: de jaren vijftig van de spruitjesgeur, de wekelijkse wasbeurt in de teil en de politici die de vooroorlogse moraal willen herstellen. Ze doet dat bijvoorbeeld in Het schaap Veronica, gedichten die tussen 1950 en 1957 maandelijks in de krant stonden. Bij alle onderhuidse kritiek op de belachelijke burgerlijkheid uit die tijd laten de gedichten toch ook iets zien van de aantrekkelijkheid van het familiegevoel - de knusheid die Annie als kind zo had moeten missen. Ook het veelbeluisterde radiohoorspel In Holland staat mijn huis (algauw beter bekend als De familie Doorsnee) is doordesemd van die huiselijke knusheid.

[p. 157]

Tekstcontroledienst

De vader en moeder van die eerste etherfamilie zijn zuinige, hardwerkende ouders, die hun gezin door de jaren van schaarste en herstel loodsen. Vader drijft een winkel in kantoorartikelen waar niet veel vraag naar is. Moeder Mina is te verkwistend, vindt hij. Maar eigenlijk heeft zíj de touwtjes in handen, samen met Sjaan, de hulp in de huishouding. Zij bepalen de regels (een schoon huis en elke dag een gezonde maaltijd), beheren de huishoudpot (stuivers sparen en die ouwe japon kan best nog eens gekeerd worden) en hebben een open oog voor nieuwigheden als de nylon beha, make-up en kopen op afbetaling. In de winkel komt een bediende met een opvallende belangstelling voor bloemschikken en kralen, de eerste lieve jongen in de literatuur. Heel modern allemaal en toch - of juist daarom - protesteert de tekstcontroledienst van de VARA. Woorden als pokkenkat, stik, gedonder, verrek, bil, pesten, verdomd, poten, kontje of zwanger kan ook een socialistische omroep niet tolereren en ze worden geschrapt, tot woede en ergernis van de makers.

Vijftig jaar later zijn de luisteraars van toen mondige grootouders geworden. Op een zaterdagmiddag tegen vijven sporen vader, moeder, opa, oma en drie kinderen terug naar Haarlem, moe van een dagje slenteren in Amsterdam en te veel zoetigheid. ‘Dag ouwe oma’, zeurt het meisje van acht. De ouders sputteren zwakjes: ‘Zoiets zeg je niet.’ Maar zo makkelijk laat de achtjarige zich de mond niet snoeren. ‘Dag ouwe opa’, gaat ze vrolijk verder. Een paar reizigers kijken op. Wie is haar volgende slachtoffer? Opa, net zo dwars als zijn kleindochter, komt met een superieure oplossing. ‘Daar ken ik een liedje over.’ En twee tellen later zingt de halve coupé het beroemde Annie Schmidt-lied: ‘M'n opa, m'n opa, m'n opa, in heel Europa was er niemand zoals hij.’ De achtjarige zwijgt stil en verbijsterd. Vluchten kan niet meer.

Jip-en-Janneketaal

Ook de ‘oude politiek’ ontdekte in 2002 de kracht van Schmidts taal. Toen de VVD ten onder dreigde te gaan in het verbale geweld van de steeds populairdere Fortuyn, riep voorzitter Bas Eenhoorn lijsttrekker Hans Dijkstal op zijn wat wollige formuleringen te vervangen door ‘Jip-en-Janneketaal’.

Jip en Janneke was trouwens ook wat de uit Iran afkomstige schrijver Kader Abdolah las om Nederlands te leren. Schmidts humor, stijl en scherpe manier van kijken bieden een klare blik op de Nederlandse taal en volksaard, beweerde hij daags na haar dood in de Volkskrant. Eenvoud, een natuurlijk ritme, zeggen wat je te zeggen hebt, niet moeilijk doen, een simpele doch dwingende logica en een tikkeltje ondeugendheid. Ziedaar de geheimen van haar schrijverschap.

Annie M.G. Schmidt heeft niet veel woorden toegevoegd aan onze taal, maar haar liedteksten leverden wel een scala aan gebeeldhouwde zinnen op: Lachen mag van God; Lekker stout; Ik zou je het liefste in een doosje willen doen en bewaren, heel goed bewaren; Op een mooie pinksterdag; Morgen kan ze zwanger zijn; Ja zuster, nee zuster; De achteraffers; 't Is over; Heerlijk duurt het langst; Kom Kees, 't is maar tijdelijk en het onvergetelijke Zeur niet. Toegegeven, ze trof het met haar componisten (Harry Bannink), haar zangers en acteurs. Artiesten als Conny Stuart, Jenny Arean en Willem Nijholt voelden haarscherp aan waar het haar om te doen was: een zacht plagend treiteren, dat nooit gemeen, sentimenteel of moralistisch mocht zijn.

Rolmodel

In menig nieuw naoorlogs genre was Schmidt dominant aanwezig. Op de vrouwenpagina met feministische klaagzangen (Impressies van een simpele ziel), op de kinderpagina met versjes en verhalen, in het naoorlogse cabaret en op de radio. De televisie stond nog in haar kinderschoenen toen zij al de eerste soap leverde: Pension Hommeles (van oktober 1957 tot april 1959). Op verzoek van Wim Hora Adema schreef zij columns voor Opzij. En met Heerlijk duurt het langst, Wat een planeet en Foxtrot blies zij de geëngageerde musical in Nederland nieuw leven in, met onderwerpen waarover toen in het theater maar weinig gesproken werd: massificatie, nivellering, de emancipatie van de vrouw en die van het kind, ontzuiling, milieuverontreiniging, de rechten van de mens. Zij was het ook die met Er valt een traan op de tompoes (1980) het blijspel in ere herstelde en over euthanasie durfde te spreken.

Annie M.G. Schmidt (1911-1995)
Foto: Chris van Houts

Maar haar belangrijkste bijdrage aan de Nederlandse taal en literatuur zijn toch de gedichten en verhalen voor kinderen. Haar ondernemende kleuters groeiden dankzij hun levendige en beknopte dialogen en hun kleine beetje stoutigheid uit tot rolmodellen voor alle Nederlandse burgers. Met Pluk van de Petteflet, Otje en Minoes creëerde Schmidt sympathieke, eigengereide figuren die geen blad voor de mond nemen en veel vriendjes hebben. Kinderen zoals ze er zelf een had willen zijn. En in haar versjes bleef de opstand hoogtij vieren, in taal én in verbeeldingskracht. Zebra Flopje, die weleens een ander hansopje wil dan zijn eeuwige streepjes, koningen die steeds iets anders willen eten, een tante en een oom die in een boom wonen - ze belichamen speelse protesten tegen de beknelling van regeltjes en normen. Bij haar blijken ook hoogwaardigheidsbekleders gewone mensen met gewone, kinderlijke verlangens, een beetje nieuwsgierig en een beetje tegen de keer in.

Het zijn de taal, de dartelheid van haar woorden, het steeds wisselende ritme, het plezier in rijm en grappige namen die daar de ruimte voor creëerden.

Illustraties: Fiep Westendorp

Joke Linders schreef Doe nooit wat je moeder zegt. Annie M.G. Schmidt, de geschiedenis van haar schrijverschap. Amsterdam, Querido, 1999.