Onze Taal. Jaargang 74

[p. 155]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Erwt

?Waarom schrijf je erwt met een w? Die spreek je toch niet uit?

! Erwt wordt inderdaad uitgesproken als [ert]. Dat we een w schrijven, heeft te maken met de geschiedenis van dit woord. Oudere vormen waren bijvoorbeeld erwete, erweete en arveete, waarin de w (of v) het begin van een nieuwe lettergreep was. Rond de achttiende eeuw werd het woord in de standaardtaal verkort tot erwt; de uitspraak werd nog verder vereenvoudigd tot [ert]. Een van de basisprincipes van het Nederlandse spellingsysteem is dat bij de schrijfwijze van een woord rekening wordt gehouden met vroegere vormen daarvan; dat is de reden dat er in erwt een w staat. Vergelijkbare woorden zijn ambt en bedompt: vrijwel niemand spreekt in ambt een b uit of in bedompt een p, maar etymologisch gezien zijn de b en p wel op hun plaats: ambt is een verkorting van ambacht, en bedompt is afgeleid van damp.

De v-achtige klank van erwt mag dan in de standaardtaal verdwenen zijn, in sommige dialecten wordt hij nog uitgesproken; in het Twents en Achterhoeks zegt men bijvoorbeeld [arfte]. Ook in het Duits wordt een tussenletter geschreven: Erbse, maar in de Scandinavische tegenhangers van erwt is die tussenletter verdwenen (Noors ert, Zweeds ärt, etc), evenals in het Friese eart.

Blijken

?In het aprilnummer van Onze Taal stond: ‘Jan van Dale trouwde met zijn buurmeisje (...) toen ze zwanger bleek.’ Had dat niet moeten zijn: ‘toen ze zwanger bleek te zijn’?

! Nee, bleek kan hier ook op zichzelf gebruikt worden. Het werkwoord blijken heeft namelijk twee functies: het kan een hulpwerkwoord zijn en een koppelwerkwoord. In ‘Ze bleek zwanger te zijn’ is het een hulpwerkwoord (het hoofdwerkwoord is hier zijn), in ‘Ze bleek zwanger’ is het een koppelwerkwoord.

Koppelwerkwoorden gedragen zich als hoofdwerkwoord en kunnen dus zonder hulpwerkwoord worden gebruikt. Dat blijkt ook uit zinnen als ‘Hij leek erg aardig (te zijn)’ en ‘Het verleden schijnt altijd mooier (te zijn) dan het was’; zowel met als zonder de toevoeging te zijn zijn de zinnen correct. Als te zijn wordt weggelaten, verandert de functie van leek en schijnt van hulpwerkwoord in koppelwerkwoord.

Vertellen tegen

?Ik hoor vaak het werkwoord vertellen in combinatie met tegen, bijvoorbeeld: ‘Hij vertelde zijn hele levensverhaal tegen zijn buren.’ Kan hier niet beter aan worden gebruikt, of zelfs helemaal geen voorzetsel (‘Hij vertelde zijn buren zijn hele levensverhaal’)?

! In de Schrijfwijzer van Jan Renkema (2002) staat dat vertellen tegen een contaminatie is van zeggen tegen en vertellen (aan); Renkema noemt tegen in combinatie met vertellen zelfs een verkeerd gebruikt voorzetsel. Dat lijkt ons iets te streng. Volgens ons is tegen hier wel mogelijk: dit voorzetsel kan onder andere ‘gericht tot’ betekenen; we kennen bijvoorbeeld iets tegen iemand zeggen en tegen iemand praten, en Van Dale (1999) noemt nog de formulering ‘een vriendelijk gezicht tegen iem. zetten’. Wat ons betreft sluit vertellen tegen bij dergelijke constructies aan.

We keuren vertellen tegen daarom niet af, maar vertellen aan - of vertellen zonder voorzetsel - vinden we nog altijd een betere keuze.

Inwoners van Almere

?Hoe noem je inwoners van Almere? Wat voor regels gelden er voor de vorming van inwonernamen?

! Om met de laatste vraag te beginnen: er zijn geen vaste regels voor de vorming van inwonernamen. Vaak raakt een bepaalde vorm in de loop der tijd ingeburgerd. Wel zijn er bepaalde patronen aan te wijzen. Achtervoegsels als -(i)aan en -(n)ees komen in principe alleen bij buitenlandse aardrijkskundige namen voor (Marokkaan, Chinees) en niet bij Nederlandse. Veruit het gewoonste achtervoegsel bij inwoners van Nederlandse plaatsen is -er, dat ook voorkomt in de vormen -der, -aar en -(e)naar, afhankelijk van de voorafgaande letter of lettergreep: Barendrechter, Zevenaarder, Antwerpenaar, Maastrichtenaar, Zwollenaar.

Bij Almere is de gangbare inwonernaam Almeerder; deze wordt onder meer vermeld in de Algemene Nederlandse Spraakkunst (1997). Het bijvoeglijk naamwoord luidt Almeers; de vrouwelijke inwonernaam is daar met een e van af te leiden: Almeerse.

De plank misslaan

?Als iemand zich vergist of iets fout doet, kun je zeggen dat hij ‘de plank misslaat’. Waar komt die uitdrukking vandaan?

! Er wordt weleens gesuggereerd dat de plank misslaan uit de timmerwereld komt, maar daar worden juist spijkers misgeslagen en geen planken (als iemand naast de spijker slaat, raakt hij juist de plank). Het gaat naar alle waarschijnlijkheid om een vermenging van twee andere uitdrukkingen: de bal misslaan en de plank mis zijn (‘naast de plank stappen’). Dit vermoeden wordt al geuit in het bekende spreekwoordenboek van dr. F.A. Stoett (tweede deel) uit 1925.

De uitdrukking de bal misslaan verwijst naar het kegelspel.
Foto: www.kegelballen.nl

Het Idioomwoordenboek van Van Dale (1999) licht toe: ‘De bal misslaan verwijst naar het kegelspel of het kolfspel; de plank mis zijn wilde zeggen dat iemand naast een loopplank of vlonder stapte en in het water viel. Als je de bal gooit op de kegelbaan, moet hij mooi recht over de plank rollen, anders rolt hij aan het eind van de baan langs de kegels zonder er een om te gooien.’

De uitdrukking de bal misslaan bestaat ook nog steeds, alleen wordt ze in Nederland niet veel meer gebruikt. In Vlaanderen daarentegen wel: de bal misslaan is daar zelfs gewoner dan de plank misslaan. De plank mis zijn staat ook nog in Van Dale (1999), maar komt in de praktijk niet of nauwelijks meer voor.