Onze Taal. Jaargang 74

[p. 138]

Bij wijze van zeggen
Riemer Reinsma

Amok maken

Omstreeks 1688 maakte de arts Aegidius Daalmans melding van een bijzonder medisch geval: amok. Een slaaf in de stad Makassar, op Celebes, had zijn Hollandse meester en diens vrouw en kind vermoord, plus nog iemand anders.

De Grote Winkler Prins meldt dat amok ‘bij (o.a.) mannelijke Maleiers tot het begin van de 20ste eeuw nogal eens’ voorkwam nadat iemand gezichtsverlies had geleden; het ging om ‘in schemertoestand verrichte daden van blinde agressie (...) eventueel tijdens een koortsige ziekte (o.a. malaria)’. Van Dale noemt ook de invloed van opium.

Amokmakers die zo'n aanval van agressie overleven - dat wil zeggen: niet zichzelf doden en ook niet door buurtgenoten gedood worden - herinneren zich er later niets meer van. Maar blijkbaar raakt de amokmaker toch niet álle controle over zichzelf kwijt. Verscheidene zeventiende-eeuwse bronnen melden althans dat de in razernij verkerende persoon ‘Amok!’ riep en daarmee zijn omgeving wilde waarschuwen.

En ook anderen waarschuwden soms. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal zegt hierover: ‘Om de bewoners van den omtrek en de personen die op weg zijn voor den razenden inlander te waarschuwen, geven de wachters, met houten knuppels op uitgeholde houten blokken slaande, het bepaalde sein: dit noemt men amok slaan.’

Misvatting

Het woord amok komt uit het Maleis en doet in de uitdrukking amok maken dienst als zelfstandig naamwoord. Maar was het dat ook in het Maléís? Het is niet eenvoudig om daar zekerheid over te krijgen. Het Etymologisch woordenboek van Van Dale herleidt het onzijdige amok tot het Maleise woord amuk, dat ‘razernij’ betekent, maar volgens de Grote Winkler Prins kan het ook een bijvoeglijk naamwoord zijn, met de betekenis ‘woedend’. Over het verschijnsel zelf heeft de encyclopedie goed nieuws: ‘Sinds meer uitgebreide contacten met de westerse cultuur komt amokmaken (vrijwel) nergens meer voor.’

Dat laatste is verblijdend, maar wekt ook verbazing. Heeft de heilzame westerse cultuur de onbeheerste oosterlingen soms zelfbeheersing bijgebracht? Volgens de Brockhaus-encyclopedie neemt de medische wereld aan dat amok veroorzaakt wordt door epilepsie, malaria of catatonie, ‘maar de gelijkvormige afloop bij zeer verschillende ziektegevallen wijst erop dat er ook een psychogene factor werkzaam is’. Dat zal best waar zijn. Maar als het optreden van een van deze ziekten een voorwaarde was voor het optreden van amok, zou het weleens kunnen zijn dat het amok verdwenen is doordat de genoemde ziekten aanzienlijk teruggedrongen zijn.

Amok in de oorspronkelijke, medische betekenis mag dan bijna uit het Nederlands verdwenen zijn, in overdrachtelijke zin leeft het woord voort. En het is vanuit het Maleis ook in andere talen terechtgekomen. In het Engels heeft dat tot een grappige misvatting geleid: het Engelse leenwoord amuck werd soms opgevat als a muck, en een nieuw woord muck leek geboren. Maar dit is nooit een algemeen aanvaarde schrijfwijze geworden; tegenwoordig staat het alleen nog als amok of amuck in het woordenboek.

Een kind kan de was doen

Algemeen heerst de mening dat het de wasmachinefabrikant Velo was die de slagzin ‘Een kind kan de was doen’ heeft bedacht. Het bedrijf zou dat hebben verzonnen om aan te geven dat zijn apparaat supereenvoudig te bedienen was. Zelfs het Wasch- en Strijkmuseum in Boxtel weet niet beter dan dat Velo de leus omstreeks 1900 heeft gelanceerd, toen het zijn wasmachine op de markt bracht.

Allemaal onjuist, zo blijkt uit het boek Tussen te koop en miskoop. De geschiedenis van de consument en zijn belangen in Nederland van Elisabeth Boissevain en Ton de Joode (1976). De leus dateert al uit 1894 - enkele jaren voordat de firma Velo wasmachines begon te maken - en stond in een advertentie in een Nederlands tijdschrift. Daarin maakte de Amsterdamse handelaar Gustav Raken, gevestigd op ‘Leidschestraat’ 107, reclame voor een Amerikaanse, met de hand aangedreven wasmachine van het merk Simplex. Het product kostte 25 of 35 gulden - waarom er twéé prijzen waren, werd niet toegelicht. De handelaar dacht bij de potentiële kopers overigens niet aan gezinnen: volgens de annonce was het ‘de aangewezen machine voor Hôtels, Waschinrichtingen, Ziekenhuizen, Gestichten enz. enz. Aanbevolen door HH. Doctoren’.

Jaren later, in 1904, eigende Velo zich de slagzin toe om er reclame mee te maken voor zijn ‘agitatorwasmachine’; het toestel werkte niet op elektriciteit en had, naast de ‘agitator’ (waarmee je schuddende bewegingen moest maken), een houten schommelende kuip en drijfwerk aan het deksel. Momenteel zijn er nog steeds wasmachines van het merk Velo in de handel, maar de leus ‘Een kind kan de was doen’ wordt door deze firma niet meer gebruikt.

Met dank aan Hans Dijkhuis.

Advertentie voor een Simplex wasmachine (1894).
In: Elisabeth Bolssevain en Ton de Joode, Tussen te koop en miskoop. De geschiedenis van de consument en zijn belangen in Nederland. Amsterdam, ideeboek, 1976