Onze Taal. Jaargang 74

[p. 117]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Ik typ(e), jij typ(e)t

?In het aprilnummer kwam de spelling typefout aan de orde. Daardoor vroeg ik me af hoe het werkwoord typen vervoegd wordt. Schrijf je ik typ of ik type?

!Juist is ik typ, zonder e. Aan het Engels ontleende werkwoorden worden volgens de Nederlandse regels vervoegd. De stam is in principe gelijk aan het hele werkwoord zonder -en. Alleen als dat voor de uitspraak noodzakelijk is, eindigt de stam van het werkwoord op een e: date, time, race. Zonder e zouden we deze vormen uitspreken als [dat], [tim] en [rak] in plaats van als [deet], [taim] en [rees].

Typen is weliswaar aan het Engels ontleend, maar de uitspraak is vernederlandst tot [tiepen]; de stam klinkt als [tiep]. Om die uitspraak weer te geven ligt de spelling typ (zonder e) het meest voor de hand; type zou tot de uitspraak [taip] of [tiepe] kunnen leiden. Enigszins verwarrend aan de spelling typ is misschien dat de y in gesloten lettergrepen vaak wordt uitgesproken als de i van pit; denk aan gym, lynx en onyx. Maar dat is niet altijd het geval: in enzym, leukocyt en systeem klinkt de y als [ie].

Van de stam typ worden de vervoegde werkwoordsvormen afgeleid: ik typ, jij typt, wij typten, getypt, etc. De vormen typte en getypt staan ook in het Groene Boekje en andere naslagwerken. De gebiedende wijs is, zoals gebruikelijk, gelijk aan de stam: ‘Typ eens wat zorgvuldiger!’

Plebs

?Ik kom vaak het woord plebs tegen. Wat betekent dat nu eigenlijk?

!Plebs betekent ‘het gewone volk’. Het heeft een vrij negatieve bijklank; volgens Koenen (1999) kan het zelfs ‘schorriemorrie’ betekenen. Doordat het vaak op een ironische manier wordt gebruikt, kan plebs ook juist grappig klinken.

Het woord komt rechtstreeks uit het Latijn. In het oude Rome was plebs de benaming voor de ‘derde volksklasse’ (na de adel en de patriciërs). Zodoende werd het in het Latijn de aanduiding voor het gewone volk, en later voor de lagere volksklasse of het gepeupel.

Uit het Latijnse plebs zijn ook de Nederlandse woorden plebejisch (‘niet-adellijk’; ‘onbeschaafd, vulgair’) en plebejer (‘niet-adellijke’; ‘lomperd’) ontstaan.

Van leven op dood!

?‘Deze bedrijfjes voeren een concurrentie van leven op dood met elkaar’, las ik laatst ergens. Volgens mij klopt er iets niet, maar wat?

!Van leven op dood is geen juiste uitdrukking; het is een verhaspeling van op leven en dood en van leven of dood. Het moet dus zijn: een concurrentie op leven en dood.

De constructie op leven en dood wordt meestal gecombineerd met woorden als strijd, gevecht en duel. Een strijd op leven en dood is volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal ‘een strijd, waarbij leven en dood den inzet vormen, die één der tegenstanders het leven moet kosten’.

Bij van leven of dood ligt het anders: deze woordgroep staat meestal achter het woord zaak of kwestie. ‘Winnen is voor veel mensen een kwestie van leven of dood’ betekent dat veel mensen winnen cruciaal vinden. ‘Het is geen zaak van leven of dood’ is inmiddels een vrij vaste formulering om aan te geven dat iets niet bijzonder belangrijk is, of dat het geen haast heeft.

Te hard/snel rijden

?Op verkeersborden zie je vaak de waarschuwing ‘U rijdt te snel’. Ik vind dat een ongewone formulering; ik zou zelf ‘U rijdt te hard’ zeggen.

!Beide formuleringen zijn juist. Snel wordt in Van Dale (1999) onder meer omschreven als ‘zich vlug voortbewegend of daartoe in staat’, en in Koenen (1999) als ‘vlug, niet veel tijd nodig hebbend, haastig’. Bij hard geven beide woordenboeken de betekenis ‘snel’, met voorbeelden als hard lopen en hard rijden. Hard en snel kunnen dus hetzelfde betekenen; snel rijden klinkt voor de meeste mensen vooral formeler dan hard rijden. Zo zul je in gesproken taal eerder ‘Rij toch niet zo hard!’ horen dan ‘Rij toch niet zo snel!’

Meer in het algemeen geven hard en zacht vaak een bepaalde intensiteit aan. Daarom is hard werken (‘ingespannen werken’) niet perse hetzelfde als snel werken (‘vlug werken’). Vanuit die intensiteitsbetekenis is bij hard de betekenis ‘snel’ ontstaan, evenals de betekenis ‘luid’ (‘Wat staat die radio hard!’).

Antar(c)tica

?Hoe schrijf je de andere naam voor het zuidpoolgebied: Antarctica of Antartica?

!De juiste schrijfwijze is Antarctica, met een c na de r. Ook in antarctisch (‘bij de zuidpool horend’) en arctisch (‘bij de noordpool horend’) zit een c.

Antarctica betekent letterlijk ‘(gebied) tegenover de noordpool’: het is opgebouwd uit het voorvoegsel ant(i)- (‘tegen, tegenover’) en Arctica, een andere naam voor het noordpoolgebied. Arctica en arctisch gaan via het Latijn terug op het Griekse woord arktos, dat allereerst ‘beer’ betekent. Arktos was ook de Griekse naam voor het sterrenbeeld Grote Beer, dat altijd in het noorden staat; daardoor ging het woord ook ‘noorden’ betekenen.

Het is mogelijk dat de oude Grieken al de naam Antarktos gebruikten; volgens sommige bronnen zou Aristoteles (384-322 v.Chr.) die naam bedacht hebben. De Grieken wisten waarschijnlijk al dat de aarde uit een noordelijk en een zuidelijk halfrond bestond. Omdat ze de koude zone in het noorden kenden, gingen ze ervan uit dat er ook in het zuiden zo'n zone zou bestaan.

Keizerspinguïns op Antar(c)tica.