Onze Taal. Jaargang 74

[p. 103]

Geschiedenis op straat
Weemstraat
Riemer Reinsma

Straatnamen met het woord weem bestrijken ruwweg het noorden, oosten en zuidoosten van Nederland. Ze komen voor in de provincies Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg. Dat weem verwijst meestal naar een pastorie en heeft een lange voorgeschiedenis. In het Middelnederlands sprak men van een ‘wedem’. Die tussen-d is later verdwenen, net als bijvoorbeeld bij weder en neder. Volgens de deskundigen op het gebied van het Indo-Europees, de taal die ten grondslag moet hebben gelegen aan veel Europese en Aziatische talen, gaat het woord terug op een vorm waarop de gemiddelde Nederlander zijn tong zou breken, namelijk ued-mno-. Dit is een gereconstrueerde vorm, wat wil zeggen dat hij nooit zo in teksten is aangetroffen. Wat wél is aangetroffen, bij een van de nakomelingen van het Indo-Europees, is de Oudindische vorm vadhū, wat ‘bruid, jonge vrouw’ betekende.

Bruid

Gerestaureerde weem te Westeremden.
Foto: Jasper C. Helmantel (www.deweem.nl)

Het lijkt gewaagd een verband te leggen tussen een bruid en een pastorie, maar de feiten zijn toch wel overtuigend. We weten dat wedem in het Middelnederlands nog de betekenis ‘bruidsschat’ kon hebben: het bedrag dat je voor een bruid neertelde. Later in de Middeleeuwen ontwikkelde zich hieruit in het Nederlands de betekenis ‘gebouwen en stukken grond die aan een kerk gedoteerd waren’. De dotatie die je voor een bruid betaalde aan haar vader, had dus plaatsgemaakt voor een dotatie aan ‘de bruid van Christus’, oftewel de kerk. En uit deze betekenis moet zich - nog steeds in de Middeleeuwen - weer die van ‘pastorie’ ontwikkeld hebben. Zo schrijft D. Buiter in Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Steenwijk (1985) dat aan de plaatselijke Weemstraat, in 1449 nog Wedemestraat geheten, een pastorie heeft gestaan. Een enkele keer sloeg weem niet op een pastorie maar op een (pacht)boerderij. Een boekje over de herkomst van de straatnamen van de gemeente Ooststellingwerf meldt dat de straat De Weeme in Oldeberkoop (onderdeel van deze gemeente) is genoemd naar een gelijknamige boerderij.

Dé Weeme is het dus. Althans, in Oldeberkoop. Ook het Woordenboek der Nederlandsche Taal vermeldt dit. Weem is volgens dit woordenboek vrouwelijk, evenals de nevenvorm weeme. Maar daar trekken de inwoners van het dorpje Nijeveen (Drenthe) zich mooi niks van aan. ‘Het Weeme’ noemt men de pastoriestraat daar.

Exotische spellingen

Naast Weeme en Weem (onder andere in Nijmegen) vinden we allerlei exotisch aandoende spellingen. Het lijkt wel of Engeland en Duitsland hier onmiddellijk aan elkaar grenzen: ‘Engelse’ vormen als De Wheem (Zweeloo), Wheeme (Goor, Vollenhove) en De Wheeme (Holten) staan tegenover ‘Duitse’ als de Wehmestraat (Aalten, Steenderen, Markelo). De drie laatstgenoemde dorpen liggen niet ver van de Duitse grens en het is voorstelbaar dat bepaalde Duitse schrijftradities zich hier hebben kunnen laten gelden. Al hebben Aalten, Steenderen en Markelo nooit ofte nimmer deel uitgemaakt van Pruisen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Gelderse Wehl.

Moeilijker ligt het bij de Engels aandoende wh-spellingen. Vormen ze een overblijfsel uit de tijd dat ons land door Engelse en Ierse monniken tot het christendom bekeerd werd? Als je de Geschiedenis van de Nederlandse taal (1997) leest, zou je dat kunnen denken. In het hoofdstuk over de spelling van het Oudnederlands (het Nederlands van vóór 1100) schrijft W.J.J. Pijnenburg: ‘Het voorbeeld voor de schrijvers in de verschillende kloosters was naast het Latijn het Oudengels en/of het Oudhoogduits.’

Toch kan dit niet de oorzaak zijn, want in het Engels is de spelling met wh pas omstreeks het jaar 1200 ingeburgerd geraakt, vele eeuwen na onze kerstening. Vóór die tijd plachten onze westerburen met hw te spellen, of alleen met een w.

Hoe moeten we de wh-spellingen dan wél verklaren? Misschien moeten we de blik ook in dit geval op het oosten richten. Het Deutsches Wörterbuch meldt dat er in de zestiende eeuw, ver voordat er in Duitsland sprake was van een officiële spelling, verschillende manieren waren om aan te geven dat een bepaalde klinker lang was. Zo werd het woord Wehr (nu de enige toegestane Duitse spelling) bijvoorbeeld ook wel geschreven als Wher. Toch is er iets wat tégen Duitse invloed pleit. De wh-spelling komt namelijk ook in het westen van Nederland voor, ver van Duitsland. Onder andere in Overwhere, bij NS-reizigers bekend als een station in Purmerend. En wellicht moeten we dus de conclusie trekken dat zowel in Duitsland als in Nederland vele eeuwen geleden de wh-spelling gebruikt werd als alternatief voor de enkele w.