Onze Taal. Jaargang 74

[p. 88]

Collages, bolletjes en een onverzorgde stijl
Hoe functioneel is ons schrijfonderwijs werkelijk?
Frank Jansen - Communicatie- en informatiewetenschappen, Universiteit Utrecht

Er is veel kritiek op het huidige schoolvak Nederlands. Het accent van de leerstof zou tegenwoordig te veel op praktische vaardigheden liggen, zoals teksten schrijven en spreekbeurten houden. Maar Frank Jansen denkt daar heel anders over: ‘Ik zou haast zeggen: was het maar waar!’

Ik zou de mensen de kost niet willen geven die net als de taalkundige Jan Stroop vinden dat het schoolvak Nederlands is ‘verschraald tot het aanleren van inhoudsloze vaardigheden: werkstukken maken, teksten analyseren, spreekbeurten houden, samenvattingen maken en ga zo maar door’. Stroop sprak deze woorden toen hij in 2001 optrad als woordvoerder van de Landelijke Vereniging van Neerlandici (LWN). Deze vereniging wijdde dat jaar een congres aan dit zogenoemde ‘functionele taalonderwijs’, en protesteerde er vervolgens tegen met een handtekeningenactie.

Vooral het voortgezet onderwijs zou stijf staan van de praktische oefeningen die de leerling voorbereiden op zijn latere (beroeps)leven. Berust dit beeld op waarheid? Wie als proef op de som bekijkt hoe er tegenwoordig zakelijk geschreven wordt, en dat vergelijkt met de aan schrijven gewijde paragrafen in de bekendste onderwijsmethodes die op school worden gebruikt, merkt al snel hoe groot de kloof tussen de theorie en de praktijk is. In het schrijfonderwijs is er bijvoorbeeld maar weinig aandacht voor de effecten van de nieuwe - elektronische - media. Hoe beïnvloeden die de inhoud, structuur en stijl van teksten? Enkele praktijkvoorbeelden.

Inhoud: collages

Een van de effecten die de elektronische media op de inhoud van teksten hebben, is dat die teksten meer en meer collages van andermans producten zijn, en deze ontwikkeling lijkt in brede kring geaccepteerd te worden. Dat betekent een breuk met de opvatting die sinds de Romantiek dominant is, namelijk dat een tekst origineel moet zijn. De naam boven de tekst is die van de auteur en die heeft de hele tekst zelf geschreven. Als onderdelen niet van hem zijn, laat hij dat merken door middel van nauwgezette procedures, zoals het zetten van aanhalingstekens voor het begin en einde van een citaat, en het toevoegen van bibliografische verwijzingen. ‘Let op,’ betekenen die, ‘dit stukje is niet van mij!’ En de rest dus wel.

Het kost steeds meer moeite om studenten ertoe over te halen zich aan deze procedures te houden. Hun teksten bestaan uit flarden van websites en werkstukjes van anderen, zonder dat zij die markeren. Hoe komt het dat collages de norm geworden zijn?

Allereerst komt dat door luiheid. Een elektronisch document laat zich veel makkelijker kopiëren dan een papieren document. Verder is er de beschikbaarheid. Wie documenten wil overnemen, hoeft daar niet lang naar te zoeken. Het internet biedt een onafzienbaar jachtterrein, en krachtige zoekmachines als Google leiden de bronnenjager in enkele seconden naar zijn prooi. Die prooien zijn ook diverser dan vroeger. Behalve traditionele teksten kan ook een gespreksbijdrage die een keertje gepost is in een chatbox van MSN interessant zijn.

Tot slot ontstaan collages door schimmigheid. Het is niet altijd duidelijk wie de auteur is van een internettekst. Veel websitebouwers voelen zich bijvoorbeeld alleen verantwoordelijk voor de centrale pagina van hun websites, maar niet of nauwelijks voor de pagina's die daar verder aan hangen. Die vullen ze graag - en zonder bronvermelding - met alles wat van hun gading is.

Structuur: bolletjeslijsten

Een schrijver van een elektronisch document staat er niet alleen voor: hij kan gebruikmaken van voorgebakken structuren. Zo staat PowerPoint, het meest gebruikte programma om dia's voor presentaties te vervaardigen, standaard afgesteld op ‘bolletjeslijsten’. Zo gauw je een dia van tekst begint te voorzien, verschijnen je woorden achter een bolletje en elke harde return lokt het volgende bolletje uit.

Natuurlijk wordt zo'n programma op die manier gemaakt omdat de gebruikers dat zo het liefst willen. Maar als het eenmaal standaard ingevoerd is, bevordert het dat men elke presentatie als een lijst gaat zien.

De lijststructuur heeft als onmiskenbaar voordeel dat de dia niet te vol wordt. Het nadeel is dat het lastig is om een inhoudelijk verband tussen de bolletjes aan te brengen. Er zijn aanwijzingen dat dat verband nog wel duidelijk is bij tamelijk simpele opsommingen, maar ik betwijfel of deze vorm bij redeneringen en andere meer ingewikkelde verbanden voldoende service biedt.

[p. 89]

Stijl: minder verzorgd

Schrijvers van elektronische documenten hanteren veelal een minder verzorgde stijl dan die voor documenten op papier gebruikelijk is. In de zomer van 2003 ontdekte een attente hoogleraar Communicatie- en Informatiewetenschappen uit Nijmegen dat de toenmalige staatssecretaris van Onderwijs mevrouw Nijs op haar eigen webpagina zinnen schreef als: ‘De keizer heeft het [een goede regering - FJ] verdient’ en ‘Ik zal mijn beste beentje voordoen.’

Naar aanleiding hiervan stond in mijn discussierubriek ‘Hom of kuit’ in het Onze Taal-nummer van juli/augustus 2003 de stelling ‘In persoonlijke ontboezemingen op internet is de afwijking van schrijftaalnormen niet erg.’ De Onze Taal-lezers vonden het wél erg, en Nijs kennelijk ook, want die liet haar wel-komsttekstje ijlings aanpassen. Toch maakte het incidentje duidelijk dat het stijlspectrum in elektronische documenten breder is dan bij papieren documenten. Dat is heerlijk voor wie al die stijlen beheerst, maar moeilijk voor degenen die dat nog moeten leren.

Gevaren

Wat zou het Nederlandse schrijfonderwijs aan elektronisch schrijven moeten doen? In zijn overzicht van de taalbeheersing in het onderwijs (2000) besteedt Antoine Braet - tot afgelopen maart hoogleraar ‘Geschiedenis van de retorica’ - aandacht aan de ‘eindtermen’ voor de basisvorming en voor het havo en het vwo. Aan het eind van de basisvorming moeten leerlingen brieven, verslagen en werkstukken kunnen maken en daarbij gebruik kunnen maken van een tekstverwerkingsprogramma. Havo- en vwo-scholieren moeten daarenboven uiteenzettingen, beschouwingen en betogen kunnen formuleren en daarbij gebruikmaken van ICT.

Volgens deze eindtermen zouden leerlingen goed moeten leren omgaan met de invloed die de nieuwe media hebben op inhoud, structuur en stijl, maar de schoolboeken besteden er eigenlijk niet zo veel aandacht aan. Ik heb enkele deeltjes van de meest gebruikte methodes doorgebladerd: Nieuw Nederlands, Op niveau plus, Op nieuw niveau, BVTaal, Taallijnen en Taaldomein. Er werd wel ergens gewaarschuwd tegen onvolledigheden en onjuiste beweringen op het web, maar verder ben ik nauwelijks iets tegengekomen over de gevaren van collageteksten, bolletjeslijsten en informele stijl. Hoe komt dat? Behalve de algemene en begrijpelijke weerzin in onderwijsland ten opzichte van alle nieuwe ontwikkelingen zie ik meer redenen.

Tegenwerpingen

Allereerst zullen veel docenten zeggen: ‘Het zal zo'n vaart niet lopen met dat elektronisch schrijven.’ In die opvatting behelst de invoering van het elektronisch schrijven slechts een paar oppervlakkige technische zaken: de computer heeft de schrijfmachine vervangen, zoals die ooit de kroontjespen verving. Maar als de voorgaande opmerkingen steek houden, brengen de nieuwe media ook andere, diepgaandere veranderingen in het schrijven met zich mee.

Een andere tegenwerping van docenten zal zijn: ‘Wat vanzelf goed gaat, heeft geen onderwijs nodig.’ Waarom zou je schaarse onderwijstijd besteden aan iets wat mensen toch al vanzelf goed doen? Deze tegenwerping is misschien zinnig als het gaat om de werkstukjes die leerlingen individueel maken met behulp van het tekstverwerkingsprogramma Word, maar geldt bijvoorbeeld niet voor de morele problemen die de collageteksten met zich meebrengen.

Frankenstein creëert zijn proefschrift uit lukrake fragmenten.
Illustratie: Matthias Giesen

Maar naar mijn idee is de voornaamste reden voor het veronachtzamen van het elektronische schrijven deze: het schrijfonderwijs is helemaal niet zo functioneel gericht, laat staan té functioneel. Ik onderschrijf dus niet de stelling van de Landelijke Vereniging van Neerlandici dat het accent van de leerstof tegenwoordig in hoge mate op de taalbeheersing en taalvaardigheidstraining is komen te liggen. Ik zou haast zeggen: was het maar waar! Kijk in de meest succesvolle onderwijsmethodes en je begrijpt dat het schrijfonderwijs nog steeds gericht is op de persoonlijke groei van de leerling zoals die blijkt uit zijn toenemende vaardigheid om ingewikkelde verbanden te kunnen weergeven in de vorm van het klassieke betoog of de traditionele beschouwing.

Opdracht

Ik denk dat de leerboeken datzelfde doel ook, en beter, kunnen bereiken als ze de leerling bijvoorbeeld een opdracht zouden geven als: ‘Zoek een discussielijst op internet over een recent onderwerp (‘Moet een imam elke minister een hand geven?’ bijvoorbeeld), vat de argumenten van de voor- en tegenstanders samen, en kom tot een eigen standpunt. Daarbij zou dan ook gevraagd moeten worden om zorgvuldig te citeren.

Daarnaast denk ik dat de school beter voorbereidt op het leven als deze de leerlingen niet louter traint in het schrijven en lezen van relatief lange stukken, want die worden nog wel geschreven, maar nauwelijks meer gelezen. Tegenwoordig zijn schrijvers van korte stukken invloedrijker. En websites die veel korte stukken over een onderwerp samenbrengen, zoals discussiefora, trekken meer de aandacht dan grote lappen tekst van één auteur. Daarom zou het goed zijn als de leerling juist getraind wordt in het schrijven van korte tekstjes, die hij het liefst - op een zinnige manier - op een website samenbrengt.