Onze Taal. Jaargang 74

[p. 84]

Een workaholic die geen ‘nee’ kon zeggen
Woordenboekmaker Johan Hendrik van Dale
Lo van Driel

Vorig najaar kozen lezers van Onze Taal de invloedrijkste taalgebruiker. Op de vierde plaats (na de Statenvertalers, Van Kooten en De Bie, en Marten Toonder) eindigde Johan Hendrik van Dale, grondlegger van het gezaghebbendste woordenboek van Nederland. Wie was hij en wat dreef hem?

Het grootste, bekendste en belangrijkste Nederlandse woordenboek is de grote Van Dale, vooral bekend als de ‘Dikke Van Dale’. Zijn naam ontleent het woordenboek aan zijn eerste bewerker: Johan Hendrik van Dale.

Van Dales leven speelde zich af in het Zeeuws-Vlaamse Sluis, in het midden van de negentiende eeuw. Hij werd er geboren in 1828 en overleed er 44 jaar later aan de pokken (1872). Heel veel is er niet bekend over hem. De archieven van Sluis zijn aan het eind van de Tweede Wereldoorlog nagenoeg geheel verloren gegaan, inclusief de persoonlijke documenten van Van Dale. Maar door latere vondsten zijn er toch heel wat nieuwe gegevens over hem aan het licht gekomen.

Van Dale groeide op in het gezin van een beroepsmilitair, die zelden thuis was en op jonge leeftijd verongelukte. Zijn vader was met zijn militaire carrière overigens wel een buitenbeentje: generaties lang waren de Van Dales in Sluis en omgeving bakker, en ook twee van Johans broers verdienden hun brood door het zelf te bakken. Van Dale, die in zijn jeugd Jan werd genoemd, was ziekelijk van aard. Wellicht mede daardoor bleef hij langer op school dan gebruikelijk was en las hij veel.

Na zijn schooltijd volgde Van Dale een opleiding tot schoolmeester, en hij deed dat op de in die tijd gangbare manier. Hij werd eerst onderwijsassistent, en behaalde vervolgens de vereiste rangen. In de omgeving van Sluis werkte hij als hulponderwijzer en waarnemend hoofd. Jan van Dale trouwde met zijn buurmeisje Maria Moens, de dochter van de visboer, toen ze zwanger bleek, en hij probeerde toen wat te verdienen als huisonderwijzer.

Boeken en boekjes

Van Dale begint al jong te publiceren. Als huisonderwijzer moet hij veel vrije tijd hebben gehad: er zijn legio kleine publicaties van zijn hand uit die tijd, vooral over geschiedenis en taal- en letterkunde, maar ook over dialect en folklore. Al vrij snel volgen grotere artikelen en vooral schoolboekjes. Enkele jaren later krijgt hij de begeerde post van hoofdonderwijzer aan de school in Sluis. Zijn vergelijkend examen is excellent. Bovendien wordt hij archivaris van het stadsarchief, dat een rijke en omvangrijke verzameling documenten beheert.

Uit zijn publicaties blijkt dat Van Dale een grote belangstelling had voor de regionale geschiedenis. Daarnaast ging zijn interesse uit naar taal. Via het werk in het archief kwam Van Dale tot de studie van het Middelnederlands. Zijn schoolboekjes betreffen onder meer spelling, spraakkunst en bijbelse geschiedenis. Daarnaast schreef hij een buitengewoon aardig leesboek over de provincie Zeeland, en boekjes over spreekwoorden en het verbeteren van opstellen.

De stortvloed van bijdragen over streek- en stadsgeschiedenis van zijn hand komt vooral terecht in Cadsandria, een door hem opgericht jaarboekje voor Zeeuws-Vlaanderen, en in Bijdragen tot de oudheidkunde en geschiedenis, inzonderheid van Zeeuwsch-Vlaanderen (1856-1863), waarvan hij eveneens oprichter is.

Van Dale vestigt zijn naam als taalkundige vooral door zijn boekjes en boeken over zinsontleding, met name voor onderwijzers. Ook begint hij in vooraanstaande tijdschriften allerlei stukken over de Nederlandse taal te publiceren. ‘Van Dale uit Sluis’, zoals hij wel op congreslijsten voorkomt, krijgt daardoor een zekere naam en goede contacten in de wereld van onderwijzers en geleerden.

Woordenboek

Van Dale ontleent zijn grootste bekendheid natuurlijk aan zijn werkzaamheden als woordenboekmaker, hoewel die plaatsvonden in een betrekkelijk korte periode aan het eind van zijn leven - hij begon in 1868 aan dat woordenboek en werkte eraan tot zijn dood in 1872. In die vier jaar schreef hij bovendien een voor hem en zijn stad buitengewoon belangrijke geschiedenis van Sluis in de Middeleeuwen. Dat kostte hem anderhalf jaar en daarna was hij bijna een halfjaar overspannen.

Hoe kwam de schoolmeester uit Sluis nu tot de bewerking van een woordenboek? En waarom ging hij niet weg uit Sluis om in Leiden te werken aan het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), het grootste woordenboek van de wereld?

[p. 85]

De antwoorden op die twee vragen staan - zo is uit eerder onderzoek gebleken - min of meer met elkaar in verband. Het WNT, waaraan Matthias de Vries (hoogleraar te Leiden) en Lammert te Winkel werkten, werd uitgegeven door een consortium van drie uitgevers: Thieme, Sijthoff en Nijhoff. Uitgeven is hier overigens een wat misplaatste term, want de werkzaamheden aan het WNT schoten niet erg op.

De onderneming was in de jaren vijftig van de negentiende eeuw breed opgezet met het excerperen van vele, vele boeken. Het concept dat De Vries opstelde, kwam neer op een gedetailleerde beschrijving van de ontwikkeling van elk Nederlands woord sinds de Middeleeuwen. Bovendien moest voor dat beoogde woordenboek eerst de spelling geregeld worden, en vervolgens moest de kopij uitputtend bewerkt worden. Dat kostte de twee redacteuren, van wie De Vries alleen in zijn vrije tijd aan het WNT werkte, te veel tijd. De uitgevers zagen de markt verlopen. Het WNT had wel een vernieuwde spelling opgeleverd, maar er bestond geen woordenboek waarin woorden volgens die spelling opgezocht konden worden. De hoop dat het WNT binnen afzienbare tijd aan de vraag naar zo'n woordenboek kon voldoen, bleek ijdel. En ondertussen moest de financiering van het eindeloze WNT-project uit de zak van de uitgevers blijven doorgaan.

Calisch & Calisch

De uitgevers betoonden zich slimme zakenlieden. Ten eerste zochten ze serieus naar versterking van de redactie van het WNT. Daarbij is Van Dales naam gevallen, en het is zo goed als zeker dat hij zichzelf heeft gepresenteerd. En ten tweede kochten de drie uitgevers de rechten van een bestaand handwoordenboek, inclusief alle nog resterende exemplaren. Dat was het Nieuw woordenboek der Nederlandsche taal van I.M. Calisch & N.S. Calisch, dat was verschenen tussen 1861 en 1864. De bedoeling van Thieme, Sijthoff en Nijhoff was dit kleine handwoordenboek te laten verbeteren, met name wat de spelling betreft, zodat de markt bediend kon worden. In een ingewikkeld spel van handelen en onderhandelen is de onderwijzer uit Sluis zowel voor het WNT als voor de bewerking van het woordenboek van Calisch & Calisch in beeld gekomen. Van Dale bedankte voor de betrekking in Leiden, omdat hem geen volwaardig redacteurschap werd aangeboden, maar een betrekkelijk vage positie als medewerker. Dit moet hij te riskant hebben gevonden, of zelfs beneden zijn stand. Maar de verbetering van het handwoordenboek nam hij wel op zich.

De bewerking van het woordenboek van Calisch & Calisch heeft Van Dale veel serieuzer aangepakt dan de bedoeling van de uitgevers was: hij vulde het aan met vele trefwoorden, vooral op het gebied van de kennis der natuur, wat in die tijd een van de nieuwe onderwijsvakken was. De bewerking is geen meesterwerk, hoewel het destijds het beste was wat er was. Van Calisch & Calisch nam hij veel over, ook fouten. In zijn huis aan de Grote Markt van Sluis, dat hij net betrokken had, deed hij wat hij kon met een betrekkelijk kleine bibliotheek en enkele woordenboeken. Twijfelgevallen legde hij voor aan professor Matthias de Vries. Het feit dat de onderhandelingen over een mooie positie bij het WNT op zo'n pijnlijke manier waren misgelopen, heeft geen merkbare invloed gehad op hun relatie.

Een zachtaardige zenuwlijder

Over de persoon van Van Dale weten we niet zo veel. Hij was een vriendelijke, hulpvaardige man en een buitengewoon harde werker, een workaholic. Al bij zijn leven werd gezegd: ‘Van Dale werkt zich dood.’ Ontspanning kende hij niet. De weinige gegevens die we over hem hebben, wijzen erop dat hij tijdens zijn korte leven geteisterd werd door lange periodes van ziekte: hoofdpijn, koorts, overspannenheid - een zachtaardige zenuwlijder. Er zijn legio anekdotes in omloop die hem typeren als een halve malloot, maar daar is geen enkel bewijs voor. Vrijwel allemaal dateren ze van een halve eeuw later en vrijwel allemaal komen ze uit één bron.

Wie zich in zijn leven verdiept, vraagt zich af wat hem dreef. Zonder enige twijfel was hij een onderwijzer met een brede belangstelling en een grote kennis op het gebied van geschiedenis en taalkunde. Maar waarom zei hij nooit ‘nee’ als hem weer gevraagd werd zijn schaarse tijd en zijn gezondheid op te offeren aan projecten die ver beneden zijn niveau lagen? Waarom bewerkte hij eindeloos veel schoolboeken, en bovenal: waarom ging hij in op het verzoek dat woordenboek te bewerken, hoewel hij erg onder de werkzaamheden gebukt ging? We weten de antwoorden niet, maar een combinatie van ambitie en geldzucht heeft zo goed als zeker een rol gespeeld. En dat Van Dale zich gefrustreerd voelde over zijn positie en zijn gebrek aan een wetenschappelijke opleiding valt niet uit te sluiten.

Johan Hendrik van Dale (1828-1872).
Collectie A. Bauwens, Aardenburg

Bij zijn vroege, tragische dood in 1872 richtten ‘zijne vrienden’ een fraai doch sober grafmonument op. In 1924 herdachten ‘vereerders’ hem met ontelbare toespraken en een borstbeeld. Alle dertien drukken van de grote Van Dale liggen rond dat beeld in Sluis en belemmeren het zicht op wie hij was, op wat we over hem weten en op wat hij werkelijk deed met het woordenboek van Calisch & Calisch. De naam Van Dale suggereert dat Jan van Dale het woordenboek van de grond af opbouwde en verantwoordelijk was voor de huidige kwaliteit. Maar zo is het niet. Van Dale bewerkte een bestaand woordenboek, serieus en degelijk, maar zonder de wetenschappelijke bagage van een historisch-taalkundige of een lexicograaf. Dat is eraan af te zien, en reeds enkele decennia na zijn dood werd het woordenboek grondig bekritiseerd. Nieuwe uitgaven maken korte metten met Van Dales bewerkingen. Onder lexicografen werd al snel gezegd dat het woordenboek ten onrechte zijn naam droeg. Maar dat alles is geschiedenis: Van Dale is een van onze weinige landgenoten wier naam tot merknaam werd.

Lo van Driel publiceerde eerder twee boeken over Van Dale:
* Een leven in woorden. J.H. van Dale, schoolmeester - archivaris - taalkundige. Walburg Pers, 2003.
* ‘Ik ben voor hoera! om de uitspraak.’ De lexicografische correspondentie tussen Matthias de Vries en J.H. van Dale. Stichting Neerlandistiek VU Amsterdam/Nodus Publikationen Münster, 2004.