Onze Taal. Jaargang 74

[p. 67]

Bij wijze van zeggen
De zwarte hand
Riemer Reinsma

Afgelopen zomer kwam ik de uitdrukking de zwarte hand voor het eerst tegen - althans: ik werd me er toen pas van bewust dat ze bestond. In NRC Handelsblad van 21 juli 2004 begon een artikel als volgt: ‘Grote ongelukken kunnen in een klein hoekje zitten. Zeker als de zwarte hand meedoet en ervoor zorgt dat kleine vergissingen op een ramp uitlopen.’ Ik zocht de uitdrukking op in Van Dale, maar nee: niets. De betekenis is blijkbaar ‘sturende macht op de achtergrond’, ‘noodlot’.

Toen ik verder ging zoeken, bleek dat zwarte hand ook een iets specifiekere betekenis kan hebben. In een bericht over hevige rellen in Argentinië schreef de Volkskrant dat president De la Rua ‘een zwarte hand [zag] achter het geweld’ (10-5-2002). Hier gaat het kennelijk om een duistere, kwaadaardige macht die op de achtergrond manipuleert.

Ook in de beroemde jeugdboeken over Pietje Bell komt een bende van De Zwarte Hand voor.

Waarom die hand? En waarom is die hand zwart? De hand staat blijkbaar voor ‘invloed’. We zeggen immers ook: ‘die of die heeft ergens de hand in gehad’. En zwart is hier vermoedelijk de symboolkleur voor de duivel.

Maffia

De uitdrukking straalt iets jongensboekachtigs uit, een wonderlijke mix van mysterie, avontuur, romantiek en dreiging. Mijn eerste gedachte was dan ook: zou er verband zijn met de roemruchte jongensbende De Zwarte Hand van Pietje Bell, die vanuit het geheime clubhuis de ene na de andere criminele bende oprolt?

Uit nader onderzoek blijkt déze Zwarte Hand, met hoofdletters, een heel concrete oorsprong te hebben: de maffiabendes die tussen 1890 en 1920 in de Verenigde Staten onder deze naam burgers afpersten. Op de anonieme brieven die ze naar hun beoogde slachtoffers stuurden, was een zwarte hand te zien: de hand van de afzender, in inkt gedoopt of in kolengruis. Burgers die geen gehoor gaven aan de dreigbrieven, konden erop rekenen dat hun winkel of woonhuis werd opgeblazen of in brand gestoken, of er werd een familielid van het slachtoffer gedood. De Amerikaanse Zwarte Hand-organisaties waren vertakkingen van de Napolitaanse camorra, een organisatie die in de negentiende eeuw tot wasdom was gekomen. In Italië zelf heetten de bendes Mano Nero, ‘zwarte hand’.

Waarom was de hand zwárt? De Grande dizionario della lingua italiana meldt dat ‘zwart’ in het Italiaans symbool is voor het hiernamaals, de dood. De zwarte hand moest dus ultieme dreiging uitdrukken.

Computerkrakers

Zwarte Hand is ook de bijnaam van een geheim genootschap dat in 1911 in Servië opgericht werd (Servisch: ‘Crna Ruka’); officieel heette deze club Eenheid of Dood (‘Ujedinjenje ili Smrt’). De leden waren legerofficieren en regeringsfunctionarissen die de eenheid van Servië nastreefden. Zij waren volstrekt niet op afpersing uit, maar hadden een zuiver politiek doel: Serviërs die buiten Servië woonden, bevrijden van het Habsburgse en het Turkse bewind waaronder ze leefden. De Servische Zwarte Hand gebruikte dezelfde methoden als de camorra. Om de dreigbrieven kracht bij te zetten gebruikte men symbolen als een glas vergif, een doodshoofd of een dolk waar bloed van afdruipt. Pas later werd de zwarte hand het ‘officiële’ symbool. In 1914 was de organisatie betrokken bij de moord op de Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand - de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog. Ook de naam van déze Zwarte Hand was geïnspireerd op de Italiaanse camorra. Onlangs is de Servische Zwarte Hand weer tot leven gekomen - althans, een heel klein beetje. Het is onder meer de naam van een groep Servische computerkrakers die volgens www.smallzine.nl ‘niet van plan is te rusten voordat alle leugenachtige sites van de Kosovo-Albanezen van het internet zijn verdwenen’. Gelukkig vloeit er geen bloed, de groep beperkt zich ertoe onwelgevallige sites te laten crashen of daarin in te breken en eigen teksten aan te brengen.

Zwarte hand komt ook voor in de titel van een roman (uit 1976) van Louis Paul Boon, voluit geheten: De zwarte hand, of Het anarchisme van de negentiende eeuw in het industriestadje Aalst. De roman speelt rond 1900. De Zwarte Hand in dit boek is een anarchistenbende die in vrouwenkleren en met zwarte kappen over het hoofd inbraken pleegt bij rijken. ‘De afdruk van de Zwarte Hand ontbrak, alsof deze met revolvers zwaaiende mannen het niet nodig vonden dit teken van de wraak aan te brengen.’ Het is duidelijk: Boons Zwarte Hand is een broertje van die van Pietje Bell.