Onze Taal. Jaargang 74

[p. 58]

‘Geloof je. Mij of niet’
Interpunctie struikelblok op basisschool
Jannemieke van de Gein - taalonderwijsonderzoeker en -ontwikkelaar, Woerden

Onlangs verschenen er twee lijvige rapporten van de Citogroep over de schrijfvaardigheid van basisschoolleerlingen. In het aprilnummer staan we daar uitvoerig bij stil. Nu alvast iets over hoe leerlingen aan het einde van de basisschool hun punten zetten. Of: juist niet zetten.

Op interpunctiegebied staat weinig vast, maar één ding is zeker: een zin begint met een hoofdletter en eindigt met een punt, en anders met een vraag- of uitroepteken. Wie leert lezen en schrijven krijgt al gauw met die taalregel te maken. En dat is niet voor niets. Hoofdletter en punt zijn immers de tekens die grenzen tussen zinnen zichtbaar maken en daarmee op een heel fundamenteel niveau orde scheppen in een tekst.

Maar hoofdletters schrijven en punten zetten is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Basisschoolleerlingen brengen er in ieder geval niet veel van terecht. Sterker nog: als het op taalverzorging aankomt, lijkt interpunctie het grootste struikelblok voor leerlingen.

Uitbundig versierd

In opdracht van de Citogroep onderzochten vier taalkundigen 1257 teksten, in lengte variërend van 4 tot 389 woorden, geschreven door leerlingen uit groep 5 en uit groep 8. Hierin stonden in totaal bijna tienduizend fouten. In 267 teksten zat geen enkele grammaticale fout, in 149 geen enkele spelfout en slechts 139 teksten waren foutloos geïnterpungeerd. Althans, er waren geen fouten gemaakt met hoofdletters, punten, vraagtekens en uitroeptekens - andere leestekens, zoals komma's, zijn niet in het onderzoek betrokken. Zelfs in groep 8 bleek foutloos werk zeldzaam: in ruim 80 procent van de teksten werden interpunctiefouten gemaakt.

Zo zijn er ook het laatste jaar van de basisschool nog kinderen die verhalen schrijven alsof ze ze eigenlijk vertellen: in één adem, zonder onderbrekingen. Hebben leerlingen die zo te werk gaan dan nog nooit van hoofdletters en punten gehoord? Natuurlijk wel. Ze gebruiken ze alleen helemaal niet. Er is al zo veel waaraan ze moeten denken als ze een tekst schrijven.

Andere leerlingen zetten alleen een punt achter het laatste woord van de tekst of onder de tekst als geheel. Zo'n teksteindepunt, want dat is het, valt vaak nogal fors uit, of wordt uitbundig versierd. Sommigen van deze leerlingen gebruiken niet alleen de teksteindepunt, maar ook een hoofdletter voor het eerste woord van de tekst.

Weer andere leerlingen voorzien de woorden die toevallig op één schrijfregel staan van een hoofdletter en een punt, wat resulteert in staaltjes zoals hierna, een citaat uit een brief aan de juf. De regelval is die van de oorspronkelijke, handgeschreven tekst.

En hij is mijn vriend geloof je.
Mij of niet ik krijg altijd de schuld.

Wellicht dat de hardnekkige gewoonte om in lees- en lesmateriaal voor de basisschool altijd elke nieuwe zin op een nieuwe regel te beginnen bij leerlingen tot dit bizarre interpunctieprincipe leidt.

Te veel punten

In het werk van leerlingen die bij het interpungeren talige principes hanteren, staan soms toch nog te veel punten. Bijvoorbeeld als een bijzin of een zinsfragment ten onrechte geïnterpungeerd is als een opzichzelfstaand geheel. Een voorbeeld daarvan, afkomstig uit een bijschrift bij een beeldverhaal:

Het Cito-rapport over de schrijfvaardigheid van basisschoolleerlingen.

[p. 59]

Bob en Barbara waren op een mooie winterdag aan het schaatsen. Toen ze op eens een luid geblaf hoorden.

In twee op de vijf werken staan wel genoeg punten, zij het dat in de helft van die teksten dan wel weer ten minste één hoofdletter ontbreekt, of ergens een punt staat waar een vraagteken had moeten staan. En niet zelden is het niet het een óf het ander, maar het een én het ander.

Geen eenvoudige leerstof

In bijna net zo veel teksten staan juist te weinig punten. Dat is bijvoorbeeld het geval in de brief van de achtstegroeper hierna. De brief, een reactie op een oproep, is gericht aan een nieuwe penvriend.

Ik reageer op je advertentie omdat je een hobby hebt en dat is voetbal. Mijn naam is Ben en ik ben 12 jaar mijn hobby is voetbal ik ben keeper. Ik keep bij Elinkwijk in Utrecht ik zou willen weten of je op een voetbalclub zit en ik heb wel wat aanstekers voor je.

Alleen het feit dát er in zijn brief punten ontbreken, kan deze Ben aangerekend worden. Hoeveel punten er precies ontbreken in deze brief is immers niet te zeggen. Een na ‘jaar’, een na ‘Utrecht’, dat zeker, en misschien ook nog een na ‘voetbal’. Merk overigens op dat de drie punten die deze Ben wél gezet heeft op daarvoor geëigende plaatsen staan. Dat is geen toeval. Hij interpungeert namelijk geen zinnen. Hij interpungeert samenhangende tekstfragmenten, alinea's eigenlijk. In het eerste fragment, toevallig een zin, vertelt hij waarom hij reageert op de oproep, in het tweede vertelt hij iets over zichzelf, in het derde ook, maar nu zo dat de jongen aan wie hij schrijft erop kan ingaan. Kennelijk beschouwt hij dus niet de zin als interpunctie-eenheid, maar grotere tekstgehelen. Daarin lijkt hij op de leerlingen die het eerste woord van een tekst met een hoofdletter beginnen en een teksteindepunt zetten achter het laatste woord of onder de tekst als geheel. Ook die beschouwen niet de zin maar het veel grotere geheel van de tekst als interpunctie-eenheid.

Al deze gegevens leiden tot de conclusie dat kinderen op de basisschool niet leren wat nu eigenlijk een zin is. Nu is dat ook geen eenvoudige leerstof. ‘Een algemeen bevredigende definitie van de zin is moeilijk te geven’, stelt bijvoorbeeld de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), maar, aldus nog steeds de ANS, de zin ‘vormt in ieder geval conceptueel en formeel een op zichzelf staand geheel dat uit één of meer woorden bestaat’.

Spelling

Van Dales woordenboek Hedendaags Nederlands volgt de ANS daarin, terwijl de grote Van Dale bij het lemma zin onder meer de taalkundigen Reichling en De Groot citeert, die de zin of zinnen respectievelijk definiëren als ‘het door een voltooide muzische melodie gekenmerkte woord of woordcomplex’ en als ‘zelfstandige eenheden van klankvorm met groepskarakter, die één woord of een combinatie van woorden omvatten’. En in 2001 schreef de taalkundige Wim Klooster in zijn Grammatica van het hedendaags Nederlands dat eigenlijk de hele grammatica de definitie van het begrip ‘zin’ vormt.

Schrijfopdracht uit het Cito-onderzoek.
Citogroep

Wie interpungeert, maakt dus de grammaticale samenhang tussen woordgehelen zichtbaar. Dat klinkt niet alleen ingewikkeld, dat is ook ingewikkeld. En toch wordt het gebruik van de hoofdletter en de leestekens altijd in één adem genoemd met spelling. Op de basisschool wordt interpunctie dan ook als onderdeel van spelling onderwezen. Geen wonder dus dat zo veel leerlingen er een potje van maken.

De oorspronkelijke versie van dit artikel is te vinden in Balans van taalkwaliteit in schrijfwerk uit het primair onderwijs (Citogroep, 2005). De hier gepubliceerde versie is bewerkt en uitgebreid.

De interpunctie van achtstegroepers

Van leerlingen uit groep 8 zou je mogen verwachten dat ze met leestekens kunnen aangeven waar in hun tekst een zin eindigt en een nieuwe zin begint, maar in de praktijk gaat dat ze niet zo gemakkelijk af. Ze kiezen als interpunctie-eenheid de woorden die toevallig op de schrijfregel passen, complete verhalen, of weer iets anders. De cijfers:

Interpunctie-eenheid	Percentage van teksten
geen	4
schrijfregel	4
volledige tekst	5
bijzinnen/zinsfragmenten	6
tekstfragmenten	40
zinnen	41
- met fouten in hoofdletters en/of leestekens (bijvoorbeeld een punt i.p.v. een vraagteken)	22
- zonderfouten in hoofdletters en leestekens	19