Onze Taal. Jaargang 74

[p. 48]

Heilige arbeid aan een verheven openbaringsdocument
Het ontstaan van de Statenvertaling
Frits Broeyer-oud-hoofddocent Faculteit Godgeleerdheid Universiteit Utrecht

Volgens recent onderzoek heeft de Statenvertaling van de bijbel uit 1637 het Nederlands minder beïnvloed dan altijd werd aangenomen. Toch riepen Onze Taal-lezers de Statenvertalers eind vorig jaar uit tot de invloedrijkste Nederlandse taalgebruikers. Wie waren die Statenvertalers, en hoe gingen ze te werk?

Op de rijkelijk geïllustreerde titelpagina van de eerste druk van de Statenbijbel uit 1637 prijkt de fiere verzekering dat de tekst van het boek der boeken ‘getrouwelijck’ is ‘overgeset’. Deze misschien wat overbodig lijkende toevoeging zegt veel over de geest waarin de Statenvertaling is gemaakt.

In 1618 besloot de Synode van Dordrecht om een nieuwe vertaling tot stand te brengen, omdat de toen gebruikte Deux-Aesbijbel, die dateerde van 1561-1562, niet overeenstemde met de calvinistische opvatting van een goede bijbelvertaling. Terwijl Luther een bijbel wilde die in de eerste plaats goed begrijpelijk zou overkomen, en de vertaling derhalve ter wille van de toegankelijkheid vrij mocht zijn, was het gereformeerde ideaal een bijbel die zo nauw mogelijk aansloot bij de tekst in de grondtalen. Bij de keuze van de vertalers en revisoren hield de synode terdege rekening met het gekozen uitgangspunt, en dat was goed te merken. Iedereen die ook maar iets wist over de mannen die van 1626 tot 1636 in Leiden bezig zijn geweest met het creëren van de vertaling, kon hun oprechtheid in het verlangen naar getrouwheid beamen.

De dichter Jacobus Revius (1586-1658) was een van de revisoren van de Statenvertaling.
Illustratie: DBNL

Predikanten

De namen van de vertalers dwongen respect af. De voorzitter van de Dordtse synode, de Friese predikant Johannes Bogerman, nam persoonlijk zitting in de vertaalcommissie, en hetzelfde gold voor de synodesecretaris, de Leidse predikant Festus Hommius. De vertaalcommissies voor het Oude en Nieuwe Testament telden elk drie theologen. Van de oudtestamentische commissie maakten naast Bogerman de predikanten Wilhelmus Baudartius (uit Zutphen) en Gerson Bucerus (Veere) deel uit. Met name de in het Vlaamse Deinze geboren Baudartius had veel in het Nederlands gepubliceerd. In de vertaalcommissie voor het Nieuwe Testament zaten behalve Hommius een Leidse hoogleraar, Antonius Walaeus, en een Amsterdamse predikant, Jacobus Rolandus. Dat maar liefst vijf van de in totaal zes leden predikanten waren, was een bewuste keus. De gedachte was dat predikanten de taal wel grondig móésten beheersen, anders konden ze niet goed preken en catechisatie geven.

De nieuwtestamentische commissie begon haar werk pas in 1628, toen de commissie voor het Oude Testament al twee jaar bezig was. De kerkenraad van Rolandus' woonplaats weigerde namelijk aanvankelijk hem volledig van zijn normale werkzaamheden vrij te stellen. En hij had nóg een probleem. Zijn vrouw wilde niet mee naar Leiden verhuizen als de kinderen uit het eerste huwelijk van Rolandus daar eveneens naartoe zouden gaan. Ook de nieuwtestamentische commissie telde een Vlaming: Walaeus, die in Gent geboren was. Beide commissies verloren een vertaler doordat deze voortijdig stierf, de ene Bucerus, de andere Rolandus. Het gevolg was dat de overgebleven vertalers het werk getweeën moesten voortzetten. Het werd namelijk niet zinnig geacht alsnog een vervanger op te roepen. Ondanks die tegenslag slaagden zij er toch in het werk tot een goed einde te brengen. Hoeveel tijd en energie dit de vertalers heeft gekost, blijkt wel uit een brief van Baudartius waarin hij schreef dat hij nooit in zijn leven zo had ‘geblockt’.

Uniformiteit

In de zomer van 1628, kort nadat de werkzaamheden voor de vertaling van het Nieuwe Testament begon-

[p. 49]

nen waren, vergaderden de beide commissies een aantal malen met elkaar. Op deze bijeenkomsten zijn afspraken gemaakt over de spelling en de verbuiging van het Nederlands. Zij hoopten met behulp van een aantal regels uniformiteit te scheppen in hun taalgebruik (zie ook het kader ‘Spelling in de Statenvertaling’).

Na het gereedkomen van de concept-vertalingen van de bijbelboeken volgde de fase van het afwerken. De vertalers vergaderden met een aantal revisoren over de definitieve tekst van zowel de vertaling zelf als de inleidingen op de hoofdstukken en de kanttekeningen. Onder die voor de eindredactie geselecteerde theologen bevonden zich om hun kennis van de grondtalen algemeen gerespecteerde figuren. De keuze van de revisoren was verder bepaald door de afspraak dat uit elk van de provincies van de Republiek er een voor het Oude en een voor het Nieuwe Testament moest komen (zie ook het kader ‘Duits?’, op de volgende bladzijde). Holland, waar afzonderlijke synodes voor het noordelijke en het zuidelijke deel van het gewest functioneerden, mocht er tweemaal twee hebben. Door deze bepaling kon er uit alle hoeken van het land nog invloed op de vertaling uitgeoefend worden. Bij de acht revisoren voor het Oude Testament was de toen in Groningen werkzame hoogleraar Franciscus Gomarus, de man die eertijds in Leiden met Jacobus Arminius een conflict over de predestinatieleer (de leer van de goddelijke voorbeschikking van de mensen) gekregen had, dat uitliep op een kerkscheuring. Verder hadden de oudtestamentici de dichter Jacobus Revius, tevens predikant te Deventer, in hun midden. Van de acht revisoren voor het Nieuwe Testament maakte nog een tweede Groningse professor deel uit: Hendrik Alting.

Liggen/leggen

Samen met de vertalers hebben de revisoren van het Oude Testament in 1632 en die van het Nieuwe in 1633 de regels voor de spelling en de verbuiging opnieuw

Mede door het vaak direct van het Hebreeuws en Grieks afhankelijke idioom deed de Statenvertaling reeds in de zeventiende eeuw plechtstatig aan.

bekeken. Zij brachten daar nog enige veranderingen in aan. Al te nauwgezet zijn die afspraken overigens niet nagekomen. Hoewel als verleden tijd van beginnen voor begon gekozen was, komt toch ook begost voor. Een ander voorbeeld is de keuze voor Joodsch in plaats van Jodisch. De laatstgenoemde vorm is desondanks hier en daar te vinden. Het besluit om de voorkeur te geven aan kunnen boven konnen en konen werd wél consequent uitgevoerd. Datzelfde geldt voor de keuze voor het voorzetsel door ten nadele van deur. Ook met het onderscheiden van liggen en leggen is ernst gemaakt. Opvallend is dat de regels in allerlei gevallen uitdrukkelijk meer mogelijkheden toestonden; gemeynte mocht bijvoorbeeld naast gemeente.

In de herziene edities van de Statenvertaling van de negentiende eeuw en later is vanzelfsprekend met name de spelling gemoderniseerd.

Plechtstatig

De vertaling moest dus getrouw zijn, dat wil zeggen: zo letterlijk mogelijk. Dat uitgangspunt was zo zwaarwegend dat afwijkingen van het gangbare taalgebruik zonder meer aanvaardbaar waren. Mede door het vaak direct van het Hebreeuws en Grieks afhankelijke idioom deed de Statenvertaling reeds in de zeventiende eeuw plechtstatig aan. Dit werd niet als storend ervaren; het ongewone ervan bevorderde juist de impressie dat de bijbel als een verheven openbaringsdocument mocht worden beschouwd.

Het Oude Testament in de Deux-Aesbijbel was een vertaling uit een Nederduitse Lutherbijbel; het Nieuwe ging al wel direct op het Griekse origineel terug - in een vroege poging om het gereformeerde vertaalideaal te verwezenlijken. De Deux-Aesbijbel, en daar-