Onze Taal. Jaargang 74

[p. 19]

Bestaat het Standaardnederlands wel?
Mr. P.D.M. Pijnenburg - Tilburg

In de taalkunde wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen Standaardnederlands en dialecten, maar bestaat er wel zoiets als Standaardnederlands? Is het niet eerder zo dat iedereen een eigen ‘beschaafde streektaal’ spreekt? Ik denk van wel.

Illustratie: Hein de Kort

Beschaafd sprekende Vlamingen gebruiken veel streekeigen woorden als goesting (‘zin’) en kuisen (‘schoonmaken’). Het is beschaafd Nederlands, alleen geen algeméén beschaafd Nederlands. Kramers plakt op dat soort woorden het etiket ‘Zuid-Nederlands’ en Van Dale noemt ze ‘Belgisch-Nederlands’, maar er zijn evengoed streekeigen typeringen uit het noorden van het Nederlandstalige gebied. Bijvoorbeeld meenemen als meebrengen wordt bedoeld, overnieuw voor opnieuw, in lang voor allang (te vinden bij Louis Couperus, F. Bordewijk, Hella Haasse, Gerard Reve en Ton Anbeek), verkleinwoorden als trappetje en hemmetje, en het verleggen van klemtonen (‘paasdág’, ‘saanvállend’, ‘werklóós’, ‘teleurstéllend’, ‘Herengrácht’, ‘óverleg’ en ik heb nog tientallen andere voorbeelden). Dat is allemaal geen standaardtaal, maar deel van de ‘beschaafde streektaal’ van het noorden.

Samenstellers van woordenboeken lijken zich daarvan niet bewust, want ik lees nooit dat een woord ‘Noord-Nederlands’ is. Misschien komt dat doordat de woordenboeken worden samengesteld in Noord-Nederland. In Kramers' Nederlands woordenboek is overnieuw bijvoorbeeld gewoon opgenomen, in Van Dale wordt meenemen in de betekenis ‘meebrengen’ vermeld. Ik vraag me af waarom daar niet een aanduiding als N.N. of W.N. achter staat. Nu wordt ten onrechte de indruk gewekt dat slechts in één streek een taal wordt gesproken die afwijkt van het zogenaamde Standaardnederlands.

Naschrift Jan Stroop, dialectoloog

Het probleem dat Pijnenburg hier schetst, is voornamelijk te wijten aan de vaagheid van de term Standaardnederlands, die zo is opgerekt dat die langzamerhand niets meer zegt. Vroeger hadden we het nog over het Algemeen Beschaafd Nederlands, oftewel ‘ABN’. Dat is een term die goed te definiëren is. Die definitie luidt vanouds, vrij weergegeven: ‘ABN is Nederlands waaraan je niet kunt horen waar iemand vandaan komt.’ In de praktijk betekent dat: het gecultiveerde Nederlands van de Randstad. Dat Nederlands heeft tot voor kort gediend als norm. Het is een virtuele norm, een Nederlands dat door weinigen precies zo gesproken wordt, door velen bij benadering, maar dat de meeste Nederlanders wel perfect in hun hoofd hebben zitten. Uit recent onderzoek blijkt tenminste dat bijna alle Nederlanders precies weten welk Nederlands ‘ABN’ genoemd wordt (zie voor een verslag daarvan de website http://cf.hum.uva.nl/poldernederlands; rubriek ‘Over het ABN’).

De terminologische verwarring begon toen de sociolinguïsten uit zogenaamd medegevoel met de anonieme gekwetste taalgebruiker de term ABN vanwege dat woord beschaafd gingen vervangen door Standaardnederlands. Aanvankelijk waren die twee termen dus synoniem. Maar gaandeweg zijn ze uit elkaar gegroeid met als gevolg dat veel mensen niet meer weten hoe het precies zit.

Mijn voorstel is: gebruik Standaardnederlands alleen als het om woordenschat en grammatica gaat, en ABN als er ook nog naar uitspraak wordt gekeken. Europarlementariër Camiel Eurlings en minister Henk Kamp spreken dan dus geen ABN maar wel Standaardnederlands. Hetzelfde geldt voor Marjon de Hond (weerprofetes), Felix Rottenberg (publicist-politicus), Martin Bril (journalist), Doekle Terpstra (voorzitter CNV), Paul de Leeuw (presentator-cabaretier), Isabelle Brinkman (presentatrice) en vele anderen. Maar Paul Witteman, Henny Stoel en prins Willem-Alexander spreken ABN of komen heel dicht in de buurt. Wie al dit Nederlands op één hoop gooit en geen onderscheid wil maken tussen dat van Eurlings en dat van prins Willem-Alexander, moet ook maar geen onderscheid meer maken tussen rood en groen.

Dan dat woordgebruik waar Pijnenburg het over heeft. Bij het oordeel of iemand ABN spreekt of niet, speelt dat in de praktijk nauwelijks een rol. Tegenover afwijkend woordgebruik is men doorgaans veel toleranter dan tegenover een ongewone uitspraak. Wat betreft aanduidingen als ‘Belgisch-Nederlands’ en ‘Zuid-Nederlands’: de woorden die daarmee aangeduid worden, vormen een bijzondere categorie. Het zijn woorden die in de hedendaagse Vlaamse omgangstaal steeds algemener gebruikt worden. Maar geen Nederlander die ze zal gebruiken, behalve iemand die lollig wil zijn.

De woorden die volgens Pijnenburg met Noord-Nederlands zouden moeten worden aangeduid hebben een bijzondere status. Behalve dat ze (wellicht) van oorsprong alleen in Noord-Nederlandse variëteiten van het Nederlands voorkwamen, maken ze deel uit van het Standaardnederlands. Daardoor overstijgen ze hun geografische beperktheid en daarom worden ze ook gebruikt door Vlamingen die Standaardnederlands willen spreken. Ze zijn ongemarkeerd en behoeven geen aparte aanduiding.