Onze Taal. Jaargang 74

[p. 7]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Naïviteit/naïveteit

?Welk zelfstandig naamwoord hoort bij naïef: naïviteit of naïveteit?

!Volgens het Groene Boekje zijn beide spellingen mogelijk; ze zijn dus beide officieel. Niet alle naslagwerken nemen naïveteit op, en in de praktijk komt naïviteit het meest voor. Die spelling heeft dan ook onze voorkeur.

Op het Taalunieversum, de website van de Nederlandse Taalunie, wordt de dubbelspelling verklaard. Naïviteit is een Nederlandse afleiding van het bijvoeglijk naamwoord naïef, waarbij het achtervoegsel -iteit is gebruikt. Dit achtervoegsel komt vaker voor bij aan het Frans ontleende woorden: subtiel - subtiliteit, sonoor - sonoriteit, absurd - absurditeit, etc. De schrijfwijze naïveteit is gebaseerd op de Franse spelling naïveté, die ontstaan is uit het bijvoeglijk naamwoord naïf/naïve en het achtervoegsel -(e)té. Dit achtervoegsel is in het Nederlands ‘vertaald’ met -teit, zoals dat ook gebeurd is bij bijvoorbeeld sociëteit (société), faculteit (faculté) en variëteit (variété).

Veel/vele

?Is er verschil tussen veel en vele, bijvoorbeeld in: ‘Ik heb me in veel/vele boeken verdiept’?

!Over het algemeen is veel de gewone vorm; vele heeft een tamelijk formeel karakter. Hoewel het verschil klein is, kan vele soms een nuance uitdrukken die veel niet heeft: vele boeken lijkt eerder te slaan op een telbare hoeveelheid, waarbij je sterker aan de afzonderlijke boeken denkt; veel boeken is meer een omschrijving van een willekeurig groot aantal boeken.

De Schrijfwijzer (2002) zegt over deze kwestie: ‘Het is bijvoorbeeld heel vreemd om van een meisje te zeggen dat zij vele sproeten heeft. Hier klinkt veel sproeten veel natuurlijker. Bij vele sproeten lijkt het erop dat de sproeten afzonderlijk bedoeld worden. Een plastisch chirurg zou zoiets kunnen zeggen. Omgekeerd klinkt het vreemd om te zeggen dat je veel redenen hebt om iets wel of niet te doen. Hier zou men eerder vele redenen verwachten omdat het niet om het aantal redenen gaat, maar om de afzonderlijke redenen. Met de vorm zonder -e gaat het om het geheel; dit is de zogenoemde collectieve betekenis. De vorm met -e wijst op de onderdelen binnen het geheel; dit is de zogenoemde distributieve betekenis.’

De Schrijfwijzer geeft ook nog de voorbeeldzinnen ‘Veel ouders zullen dit niet begrijpen’ en ‘Vele ouders kwamen ons persoonlijk bedanken.’ Bij die laatste zin zijn de ouders min of meer te tellen; de eerste zin slaat op ouders in het algemeen.

In(')s en/and out(')s

?‘Hij vertelde me alle in's en out's.’ Is dit juist gespeld?

!Nee, de schrijfwijze ins en outs is het best te verdedigen. Alle woordenboeken en spellinggidsen laten de apostrofs achterwege. En dat is niet zo vreemd, want dat is in het Engels (de taal van herkomst) ook zo: ins and outs. Het Engels gebruikt nooit apostrofs in meervoudsvormen, en er is geen reden om ze in het Nederlands toe te voegen; apostrofs worden alleen gebruikt als er uitspraakverwarring dreigt (zoals bij oma's en auto's).

Wat het voegwoord (en/and) betreft: vrijwel alle naslagwerken houden het op en; alleen Kramers (2002) kiest voor ins and outs. Bij de vergelijkbare woordcombinatie ups en/and downs zijn de woordenboeken minder eensluidend. Ook hier kiezen wij voor en, omdat de uitdrukking inmiddels ingeburgerd is en ups en downs bijna als afzonderlijke woorden fungeren (‘Hij vertelde me over zijn ups en over zijn downs’).

In/op de bres

?Zeg je ‘in de bres springen voor iemand’ of ‘op de bres springen voor iemand’?

!In de bres springen is de gebruikelijkste vorm, maar op de bres springen bestaat ook. En in plaats van springen is ook het werkwoord staan mogelijk.

Verschillende naslagwerken, waaronder Kramers (2002), Van Dale (1999) en Prisma voorzetsels (1999), maken het volgende onderscheid: in de bres springen en op de bres staan. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal en Het groene woordenboek (2002) vermelden ook in de bres staan. En het Idioomwoordenboek (1999) van Van Dale geeft een voorbeeld waarin op de bres springen wordt gebruikt.

Kenau Simonsdochter Hasselaer (1526-1588): ‘in’ of ‘op’ de bres?

Zowel de varianten met staan als die met springen betekenen ‘(iemand) helpen, (iemand/iets) verdedigen’. Op/in de bres springen komt acuter over en wijst eerder op het concreet helpen van iemand, op/in de bres staan heeft het betekenis-element ‘klaarstaan (om iemand te helpen)’ in zich.

Een bres is overigens een gat dat in een verdedigingsmuur is geslagen of geschoten. Wie daarin sprong (of ging staan), probeerde anderen te verdedigen.

Onstuimig

?Waar komt het woord onstuimig vandaan? Er bestaat toch niet zoiets als stuimig?

!Onstuimig (‘wild’) is een oud Duits leenwoord; het gaat terug op het bijvoeglijk naamwoord ungestüm. In middeleeuws Duits bestond daar volgens Kluge etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache (2002) nog wel een positieve tegenhanger van: gestueme, dat ‘rustig, zacht’ betekende. In het Nederlands is alleen de versie met un- overgenomen.

In ouder Nederlands bestonden verschillende vormen: ongestuim, ongestuimig, onstuim en onstuimig. Zo schreef J. Oudaen in 1674: ‘Wat eischje [= wat wil je] razend mensch, met dit onstuim gebaar [= gedrag]?’ En bijvoorbeeld Vondel gebruikte meermalen de zinswending de ongestuime baren.

Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal werd in de zeventiende eeuw het woord stuimig weleens gebruikt, soms in dezelfde betekenis als onstuimig, soms in de tegengestelde betekenis. Dit woord is echter geen lang leven beschoren geweest.