Onze Taal. Jaargang 71

[p. 362]

Woordenboek van de poëzie
Onmooi

Guus Middag

Ik las in de krant een interview met Hannah Belliot, de Amsterdamse wethouder voor cultuur, om precies te zijn: voor zorg, cultuur, monumenten en lokale media. Het was nog niet zo lang na haar aanstelling. Ze sprak (in NRC Handelsblad van 6 september 2002) over haar voorliefde voor Ella Fitzgerald, Jessye Norman en Jantje Smit, maar toch vooral over haar werk: over de toegankelijkheid van cultuur en over kunst in de publieke ruimte, over sponsoring, renovatie en uitbreiding, over representativiteit, gelijkschakeling, het afbreken van schotten en de overdracht van gemeenschappelijke waarden. Mooi werk, dat wethouderswerk - dat wilde ze aan het slot van het gesprek graag nog even kwijt: ‘De mogelijkheid deed zich voor, ik heb er niet lang over nagedacht. Nu ik er eenmaal zit, vind ik het een lawinemooie portefeuille.’

Het was voor het eerst dat ik het woord zag: lawinemooi. Zo mooi als een lawine? Zou het woord zijn ingegeven door het overweldigende karakter van een lawine: overdonderend mooi, zo mooi dat je erdoor meegevoerd wordt? Iets groots en levensgevaarlijks wordt hier verbonden met schoonheid; vergelijk verschrikkelijk mooi en ontzettend prachtig. Het is ook mogelijk dat de betekenis van het lawine-voorvoegsel voor Belliot al afgezwakt was tot niet veel meer dan ‘heel veel’ of ‘groot’ of ‘enorm’, en dan is lawinemooi net zo'n constructie als erg mooi of zeer mooi, waarin de oorspronkelijke betekenissen van erg (‘slecht’) en zeer (‘pijnlijk’) ook niet meer gevoeld worden.

‘Mooi lelijk’

Als het over schoonheid gaat, en als er bij de keuze van een bijvoeglijk naamwoord of voorvoegsel niet meer volstaan mag worden met een simpel mooi, dan ligt een woord met een negatieve of gevaarlijke bijbetekenis kennelijk voor de hand. Vergelijk modieuze versterkende voorvoegsels als vet en wreed. Ook wordt dan soms gekozen voor de omtrekkende beweging van de litotes: de ontkenning van het tegenovergestelde. Iets prachtigs heet dan ‘niet onprachtig’ of (Rob Schouten in een bespreking van de poëzie van Lidy van Marissing) ‘helemaal niet anti-mooi’. Daarbij zal ook wel een rol spelen dat het begrip schoonheid in de moderne kunst een probleem is geworden. Gewoon schoon bestaat niet meer: ‘in deze tijd heeft wat men altijd noemde / schoonheid schoonheid haar gezicht verbrand’, dichtte Lucebert, niet lang na de Tweede Wereldoorlog. Men spreekt graag van de esthetica van de lelijkheid. Peter de Boer ziet in de poëzie van H.H. ter Balkt ergens een impressie die ‘schaamteloos lelijk en mooi tegelijk’ is. Lelijk kan vaak op een bepaalde manier ook heel mooi zijn - en omgekeerd. Herman de Coninck in een gedicht: ‘Je was mooi lelijk.’

Het is dan ook wel te begrijpen dat Hans Faverey in een gedicht dat de schoonheid van een vrouw wil bezingen niet meer kan aankomen met alleen maar haar schoonheid. Hij begint met een lofzang op hoe mooi recht zij staat, en op hoe ze dat doet, met haar voeten en armen en kin. Haar schrijden (‘haar nadering’) moet onvergetelijk zijn, net als haar stem, en wel zo onvergetelijk dat men na het zien ervan ook meteen zichzelf niet meer vergeet:

Hoe zij recht staat; dat ik zie
hoe zij dit doet door zo te staan
zoals zij gewoon is: haar voeten
iets uit elkaar, haar armen

neerhangend, haar kin iets omhoog;
zo snel denkend, dat haar stem eerst
liever wacht of het de moeite loont
om het te zeggen. Juist zij is het

die afkomstig is uit zichzelf. Al
wie haar nadering heeft herkend,
al wie haar stem heeft doordroomd:
die zal zich nooit kunnen vergeten.

Haar gestalte en haar verschijning moeten overrompelend en adembenemend mooi zijn. Je zou haast zeggen: lawinemooi. Faverey gaat nog verder en neemt zijn toevlucht tot een woord van eigen vinding. Dit zijn de slotregels van zijn gedicht:

Nyctea scandiaca (sneeuwuil)
Foto: © KINA/F. Hoogervorst

[p. 363]

 

Hoe onmooi is haar schoonheid.

 

En hoe welluidend op haar handpalm

 

alles zal kunnen verstuiven tot het

 

nooit heeft willen bestaan.

Zo mooi is deze vrouw, op een zo nieuwe, niet-klassieke en met niets te vergelijken wijze, dat haar schoonheid alleen maar in tegenovergestelde bewoordingen bezongen kan worden: ‘onmooi’. Het is een omschrijving die in feite onmogelijk is, niet te begrijpen en niet logisch te beredeneren - en daarin ligt waarschijnlijk de diepere bedoeling van de dichter. De hier bezongen schoonheid is vermoedelijk niet eens zozeer onmooi als wel onvergelijkbaar, nog nooit eerder gezien, onaards, onwerkelijk - zij is onbegrijpelijk mooi.

Gemakzuchtig

Voor de volledigheid dient hier nog wel even vermeld te worden dat Favereys gedicht het laatste is van de achtdelige reeks ‘De sneeuwuil’. In die reeks spreekt Faverey een paar keer met veel liefde en bewondering over het dier in kwestie en over zijn schoonheid, zonder ironie: ‘Zodra ik een sneeuwuil zie in het echt, / mag ik van geluk spreken dat ik leef.’ Het lijkt mij niet erg aannemelijk dat Faverey in zijn schoonheidsgedicht een sneeuwuil voor ogen had (gezien woorden als ‘armen’, ‘voeten’, ‘kin’ en ‘stem’), maar dierenliefde doet soms rare dingen. Het zou kunnen. En dan zou men daarin juist nog een argument kunnen vinden voor het gebruik van het vreemde nieuwe woord onmooi: door de dichter niet verzonnen om menselijke schoonheid mee te beschrijven, maar de schoonheid van een hier te lande hoogst zelden te signaleren dier (vijftien waarnemingen sinds 1800).

Maar ook in dat laatste geval houdt het woord iets ondoorzichtigs en toch ook wel iets gemakzuchtigs: zet er maar on- voor en je kunt van ieder woord zijn tegenhanger maken. ‘Een schrijver van smaak moge thans nog enkele nieuwe zelfstandige naamwoorden met on- vormen, behoedzaamheid is hierin zeer aan te bevelen’, zo zegt de maker van het lemma on- in het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Hij vermeldt niet waarop hij zich baseert, maar hij lijkt er bronnen voor te hebben: ‘het schijnt raadzaam zich te beperken tot de thans bestaande woorden, tenzij men er sommige in scherts mocht willen smeden, die dan echter niet in de taal doordringen en slechts als voor eene enkele gelegenheid dienst doen.’ Bij de bijvoeglijke naamwoorden ‘is dezelfde omzichtigheid aan te bevelen’, meent het WNT. ‘Ook daar beperke men zich bij de algemeen gebruikelijke woorden met on-. Inzonderheid houde men dit in het oog bij die bijvoeglijke naamwoorden, tegenover welke andere bestaan, die de afwezigheid van het begrip of de tegenstelling, anders door on- te kennen gegeven, uitdrukken. Tegenover mooi b.v. staat leelijk, tegenover hoog staat laag enz.; er is dus geen reden voor het vormen van woorden als onmooi, onleelijk, onhoog, onlaag.’

Respecteren wij het oude en wijze voorschrift en noteren wij daarom onmooi maar niet in het woordenboek van de poëzie. In het gedicht van Faverey vervange men onmooi, overeenkomstig de voorschriften in het WNT, door lelijk: ‘Hoe lelijk is haar schoonheid.’ Ook zouden wij van de gelegenheid gebruik willen maken de dichter Peter Nijmeijer vriendelijk te verzoeken in een volgende druk van zijn bundel In duizend stukken (1995) in het gedicht ‘Köln’ de elfde regel te wijzigen: ‘Isabelle Huppert is onmooi mooi’ zou dan, in overeenstemming met de voorschriften, verbeterd kunnen worden tot ‘Isabelle Huppert is lelijk mooi’.