Onze Taal. Jaargang 71

[p. 348]

De talen van Tolkien
De geheime ondeugd van een schrijvende professor

Raymond Noë

Op 18 december gaat het tweede deel van de verfilming van J.R.R. Tolkiens The Lord of the Rings (‘The two towers’) in première. Net als in het eerste deel worden hierin sommige dialogen niet in het Engels gesproken, maar in de taal van ‘Midden-Aarde’. Het gaat hier om het Quenya en het Sindarijns, twee door Tolkien gemaakte elfentalen, die onlosmakelijk met zijn boeken verbonden zijn.

Het beeld is nog donker als we een fluisterende stem horen: ‘I amar prestar aen, han mathon ne nen, han mathon ne chae a han noston ne 'wilith.’ Het is de stem van de elfenprinses Galadriel. Ze spreekt Sindarijns, een elfentaal, en haar woorden (ondertiteld als: ‘De wereld is veranderd; ik voel het in het water, ik voel het in de aarde, ik ruik het in de lucht’) vormen het begin van een inleiding op het verhaal dat volgen gaat: de verfilming van J.R.R. Tolkiens The Lord of the Rings.

Deze driedelige film vertelt het verhaal van de hobbit Frodo, die door toeval de ring in bezit krijgt die bepalend is voor het lot van Midden-Aarde. De ring, die de drager ervan grote macht geeft, moet vernietigd worden, om te voorkomen dat het kwaad zal overwinnen. Frodo neemt deze taak op zich en begint aan een lange reis met als doel de ring terug te werpen in het vuur waarin hij ooit gesmeed is.

Maar The Lord of the Rings (in vakjargon ‘LotR’) is veel meer dan het verhaal van Frodo. Het is ook het verhaal van Arda, oftewel ‘Midden-Aarde’ - een wereld die bevolkt wordt door elfen, dwergen, hobbits, mensen, orks, trollen en aardmannen - de wereld van Tolkien.

Geheime ondeugd

De regisseur van de film, de Nieuw-Zeelander Peter Jackson, heeft er alles aan gedaan om het Midden-Aarde uit Tolkiens boeken zo getrouw mogelijk weer te geven. Dat is bijvoorbeeld goed te merken aan het gebruik van de ‘inheemse’ talen - iets wat Jackson rustig achterwege had kunnen laten, omdat ze in de film niets aan het verhaal toevoegen. Maar daarmee zou hij wel de fundamenten van het boek veronachtzaamd hebben. Tolkiens grote passie - zijn ‘geheime ondeugd’ zoals hij het wel noemde - was het maken van talen, en zijn boeken zag hij als niets anders dan ‘een poging om een wereld te scheppen waarin een bepaalde taal die me esthetisch aanspreekt, zou kunnen bestaan’. De talen waren er het eerst, en daarin besloten lagen de verhalen.

De Amerikaan David Salo wist dat ook. Salo is behalve specialist op het gebied van het Tochaars (een Indo-Europese taal die in de Middeleeuwen in China gesproken werd) een groot kenner van de talen van Tolkien. Nadat hij Jackson ervan had weten te overtuigen dat die talen niet in de film mochten ontbreken, werd hij ingehuurd als ‘language-consultant’. De dialogen in de elfentalen, die in het boek ontbreken, vormden zijn voornaamste taak. Salo bleek er niet aan te ontkomen de talen wat verder te ontwikkelen. Tolkien heeft ze zijn leven lang verbeterd, herzien en uitgebreid, maar desondanks moest er in sommige gevallen gegist worden, bijvoorbeeld als er onduidelijkheid was over de juiste woordvolgorde. Daarnaast hadden de filmmakers behoefte aan nieuwvormingen, zoals Gwemegil, de naam van het eveneens niet in het boek voorkomende zwaard van de elf Arwen. Gwemegil is samengesteld uit gwend ‘maagd’ en megil ‘zwaard’, en betekent dus zoveel als ‘maagdenzwaard’. Maar dergelijke nieuwe woorden leverden dankzij de uitgebreide woordvormingsregels van de twee talen weinig problemen op.

Tengwar

Een ander aandachtspunt voor taaladviseur Salo was de uitspraak. Hij verzorgde korte talencursussen voor de acteurs - die de talen in interviews zonder uitzondering ‘moeilijk’ noemen - en begeleidde de uitspraakcoaches. De uitspraak van het Elfs was nog niet zo eenvoudig, hoewel Tolkien heeft gezorgd voor duidelijke uitspraakregels. Het probleem lag in de cadans en de intonatie, die van de losse woorden een vloeiend geheel moesten maken. Uiteindelijk werd de uitspraak van de Keltische talen als voorbeeld genomen, en het resultaat is een wat mysterieus klinkende taal die zacht en beheerst en zonder opvallende klemtonen wordt uitgesproken.

En dan had Salo nog de supervisie over het schrift. In de film komen er met zekere regelmaat runen en inscripties in verschillende talen in beeld. Niet uitdrukkelijk, maar ornamenteel. Het kenmerkt de aandacht voor de details dat die teksten en inscripties in elfen- en dwergentalen echt iets betekenen en ook te ontcijferen zijn - zij het met enige moeite.

[p. 349]

Er zit in de film overigens een moment waarop niemand moeite zal hebben om het schrift te lezen. Dat is in een van de beginscènes, waarin een spandoek met daarop de tekst ‘Happy birthday Bilbo Baggins’ in beeld komt - in Latijnse letters. Een doelbewuste misser om de kijker tegemoet te komen, die de perfectionist Tolkien nooit goedgekeurd zou hebben. Wat hier gebruikt had moeten worden, is het ‘Tengwar’, het schrift dat het vaakst en het prominentst in de film voorkomt, onder meer in de inscriptie in ‘de ring der ringen’. Het Tengwar is een alfabetisch schrift met 36 letters. Hoewel tamelijk ingewikkeld, is het zeer bruikbaar voor het weergeven van de meest uiteenlopende klanken, en het is dan ook wijdverbreid onder de volken van Midden-Aarde. Tolkien ontwierp het zelf, waarbij hij zich waarschijnlijk liet inspireren door onder meer het Tibetaanse schrift, en schreef er zelf ook in.

De tekst zoals die eigenlijk in de film had moeten voorkomen: ‘Happy birthday Bilbo Baggins’ in het Tengwar-schrift.

Eufone talen

John Ronald Reuel Tolkien (1892-1973) was dus wat je noemt een talenman. Het grootste deel van zijn leven was hij hoogleraar in het Angelsaksisch in Oxford, en al op jonge leeftijd bestudeerde hij talen als het Latijn, Grieks, Welsh en Gotisch. Zijn belangstelling breidde zich later uit tot vele andere talen, waarbij zijn voorkeuren werden bepaald door ‘fonesthetische’ overwegingen. Een taal moest ‘eufoon’, oftewel welluidend zijn. Het Frans vond hij niet mooi (Tolkien was tamelijk francofoob) en het Gaelisch ook niet; het Welsh daarentegen weer wel, en het Oudnoors, en veel van de andere Germaanse talen. Maar bovenal was hij verrukt van het Fins. ‘Het was als het ontdekken van een hele wijnkelder die gevuld was met flessen met een verrassende soort wijn, waarvan de smaak niet eerder geproefd was. Het bracht me in een roes.’ Deze taal had grote invloed op de eerste versie van zijn elfentaal Quenya, waar Tolkien in die tijd, hij was toen begin twintig, al mee bezig was (en waar hij zijn hele leven aan zou blijven werken).

Het maken van talen - Tolkien sprak zelf liever van ‘ontdekken’, iets tussen scheppen en reconstrueren in - was hem al snel niet meer genoeg. Hij begon verhalen te verzinnen die bij de talen hoorden, geïnspireerd door onder meer de helden- en godendichten van de Finse Kalevala en de IJslandse Edda, en de sprookjes van Grimm. Al die door hem verzonnen verhalen samen vormden uiteindelijk de mythologie van een andere wereld: Midden-Aarde. Een groot deel van die geschiedenissen is terug te vinden in zijn boek Silmarillion en in diverse andere publicaties (waaronder het twaalfdelige History of Middle Earth) die na zijn dood verschenen - en waar inmiddels een groot publiek voor was, want Tolkien en Midden-Aarde hadden sinds halverwege de jaren zestig een cultstatus vanwege The Lord of the Rings, en mochten zich verheugen in de belangstelling van een grote groep adepten.

Fins en Welsh

In The Lord of the Rings (het boek) komen nog andere talen voor dan de twee eerdergenoemde. Bijvoorbeeld het Khuzdul (de geheime taal van de dwergen), het Westron (oftewel de ‘common speech’, de taal van de mensen en de voertaal in Midden-Aarde), The Black Speech (de lelijk klinkende taal van het kwaad) en nog een aantal andere. De meeste van die talen zijn nauwelijks uitgewerkt. Tolkien beschreef ze in algemene termen, en voegde daar wat bijzonderheden en een handjevol woorden aan toe.

Maar de twee prominentste talen zijn het Sindarijns en het Quenya. Deze twee talen moesten ‘Europees zijn in stijl en structuur (maar niet in de details), en zeer aangenaam [van klank]’. Daarbij volgde Tolkien zijn eigen fonesthetische voorkeuren: het Fins was de belangrijkste inspiratiebron voor het Quenya (hoewel ook het Latijn en het Grieks van invloed waren), en het Welsh voor het Sindarijns. De twee elfentalen zijn - aldus Tolkien - in de verte familie van elkaar, doch hebben zich volkomen verschillend ontwikkeld. Of liever gezegd, het Sindarijns heeft zich ontwikkeld en het Quenya niet. Het Quenya is namelijk ‘hoog-Elfs’, een zeer formele taal die dicht bij het oorspronkelijke oer-Elfs ligt, en die alleen bij plechtige gebeurtenissen nog wel gebruikt wordt. Het Sindarijns is de dagelijkse omgangstaal. Behalve de woordenschat en de klankleer beschreef Tolkien ook de ontwikkelingsgeschiedenis van de beide talen: hij ging in op de etymologie van woorden, en ‘ontdekte’ klankveranderingswetten. Bovendien stelde hij een lijst van zevenhonderd woordstammen en afleidingen daarvan op, de zogeheten Etymologies.

Kritisch

De duizenden bladzijden die Tolkien aan zijn talen wijdde, bevatten meer dan genoeg materiaal om het Sindarijns en het Quenya verder uit te werken. Dat wordt ook wel gedaan, door mensen die in de taal willen kunnen schrijven en spreken. Maar waarschijnlijk zou Tolkien zelf zeer argwanend op die uitwerkingen gereageerd hebben: hij was bijzonder kritisch wanneer het ging om veranderingen in zijn talen en verhalen. De vraag wat Tolkien van de film gevonden zou hebben, is ook wel opgeworpen. Max Schuchart, die in 1957 The Lord of the Rings in het Nederlands vertaalde en toen Tolkiens afkeuring plus veto over zich heen kreeg in verband met de voorgestelde vertaling hobbel voor hobbit, zei eerder dit jaar in NRC Handelsblad: ‘Als hij nog leefde en de film zou zien, zou ik mijn hart vasthouden.’

De elf Arwen (Liv Tyler) in The Lord of the Rings.