Onze Taal. Jaargang 71

[p. 290]

Woordenboek van de poëzie
Beleefd en bevlogen

Guus Middag

Dit is een gedicht van Guido Gezelle (1830-1899):

Mij spreekt de blomme een tale,

mij is het kruid beleefd,

mij groet het altemale,

dat God geschapen heeft!

Ik ken het al heel lang, omdat het vroeger bij ons thuis in een lijstje aan de muur hing. Charmant gedicht, raar taaltje - zeker voor een kind dat net begon te lezen. ‘De blomme’, ‘een tale’, ‘altemale’. De vreemde constructie met ‘mij’, tot drie keer toe: ‘mij spreekt’, ‘mij is’, ‘mij groet’. Maar als je je die merkwaardigheden eenmaal eigen had gemaakt, bleef er een eenvoudig en blijmoedig vers over, met een grappig omgekeerde voorstelling van zaken - en natuurlijk, zoals altijd bij Gezelle, met een mooi vroom moraaltje.

Het is niet de dichter die hier de bloemen toespreekt - het zijn de blommen zelf die hem iets willen zeggen, in een of andere blommentale. Het is niet de blijgezinde priester die vriendelijk de kruidenplanten in de tuin toeknikt - het is juist omgekeerd: het kruid is hem beleefd. En het is niet de ‘ik’, eerste naamval, die het altemale groet, maar het is het altemale dat ‘mij’, vierde naamval, groet. De bloemen, de kruiden, de hele tuin, de hele natuur, eigenlijk alles, alles wat God geschapen heeft, uitroepteken, heeft er enorm veel zin in vandaag en spreekt, knikt en groet ons allemaal vriendelijk toe, zoals het goed opgevoede bloemen en beleefd kruid betaamt.

Foto: ©KINA / J. van Leuven

Zuid-Afrikaans

Zo was het vers ooit in mijn hoofd beland, en zo zat het er vele jaren in, totdat ik het pas geleden weer eens tegenkwam, maar nu in een nieuwe omgeving: in een Zuid-Afrikaanse bloemlezing uit de Nederlandse poëzie. Voor de Zuid-Afrikaanse lezer waren twee aantekeningen toegevoegd. ‘Mij’ in regel 1 betekende ‘vir my’. En ‘beleefd’ in regel 2 betekende tot mijn verrassing niet ‘vriendelijk’ of ‘netjes’ of ‘welopgevoed’, maar ‘besield’. Een paar dagen later, in weer een ander boek, een nieuwe bloemlezing uit de poëzie en het proza van Gezelle, zag ik het gedicht opnieuw, nu voorzien van één verklarende voetnoot: ‘beleefd: met leven begiftigd.’

In regel 2 bleek volgens de deskundigen dus al die jaren helemaal niet het bijvoeglijk naamwoord beleefd te hebben gestaan, met de bekende betekenis ‘de goede omgangsvormen in acht nemend’ (Van Dale), maar het voltooid deelwoord van het werkwoord beleven, voor deze gelegenheid door de dichter vrij letterlijk opgevat als ‘met leven begiftigen’, ‘van leven voorzien’, ‘bezielen’. Voor Gezelle was het kruid dus niet zozeer hoffelijk als wel levend, leven bevattend: geen gevoelloze plant of duf vegeterend organisme, maar een levend iets, een schepsel met een ziel. De onuitgesproken bijgedachte van dit vers lijkt me dat het God, de schepper, is geweest die al het ons omringende, het altemale, heeft ingeblazen, van een levend beginsel heeft voorzien. God leeft en spreekt in alles, en groet ons aldus voortdurend, voor wie er althans oog voor heeft.

Dichtervogels

In een van de gedichten uit zijn bundel Onmogelijk geluk (1992) vertelt Jean Pierre Rawie hoe hij eens diep in de nacht boven zijn huis het geluid van duizenden vogelvleugels hoorde, een enorme vlucht die overtrok, een uur lang, of misschien nog wel langer. Hij wist niet zeker of het zwanen waren, de dichtervogels bij uitstek, maar wel dat hij zich de dag erna bijzonder gestemd voelde: ‘Die hele dag liep ik als uitverkoren, / of ik door engelen was aangeraakt.’ Hij moet zich gelukkig hebben gevoeld met deze bijzondere ervaring en dit onverwachte geschenk van boven, en hij zal gehoopt hebben op nieuw engelenbezoek en een nieuwe aanraking door duizenden zwanenvleugelen, maar uit de tweede helft van het gedicht blijkt dat het bij die ene wonderlijke keer is gebleven:

Ik weet niet zeker of het zwanen waren,
een najaarsnanacht dat hun vleugelslag
in duizendvoud over het huis heen lag,
om pas tegen het daglicht te bedaren.

Die hele dag liep ik als uitverkoren,
of ik door engelen was aangeraakt.
Maar hoeveel lege nachten zijn doorwaakt
waarin sindsdien geen wiekslag viel te horen?

Nu moet ik mij weer met de zon verzoenen
en, nooit meer zo bevlogen, wennen aan
het wassen en het slinken van de maan,
het komen en het gaan van de seizoenen.

Rawie noemde zijn gedicht ‘Bevlogen’, een woord dat hier (in de tiende regel) een nieuwe betekenis heeft gekregen, al kun je net als bij het gebruik van beleefd door Gezelle ook menen dat hier een oude, oorspronkelijke, al in het woord opgesloten betekenis is ge-

[p. 291]

bruikt. Bevlogen is volgens Van Dale hetzelfde als ‘wild enthousiast, geestdriftig, bezield, ideeënrijk’ en het zou ontstaan zijn ‘onder invloed van “bevlieging”’. Een bevlieging is, als ik de woordenboeken goed begrijp, niet zozeer een aanval van zelf actief iets willen bevliegen als wel een passieve gesteldheid: iemand met een bevlieging is, etymologisch gezien, door iemand of iets anders bevlogen, en daardoor aangezet tot handelen. Bij het werkwoord bevliegen geeft Van Dale als vierde en laatste betekenis de vooral in literaire taal voorkomende passieve constructie ‘bevlogen worden, aangeraakt worden door een geest, door hogere wezens’, met een citaat van Adriaan Roland Holst. Dit is de betekenis die Rawie in zijn gedicht ‘Bevlogen’ voor ogen moet hebben gezweefd, met dit verschil dat de hogere wezens letterlijk hoger waren (overvliegende vogels), dat hun aanwezigheid hoorbaar was en hun aanraking bijna voelbaar (want ze vlogen dicht boven zijn huis).

‘Eene vrouw gebruiken’

Een bevlogene is dus iemand over wie heen gevlogen is. Er is, althans volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal, ook nog een andere betekenis: ‘In de volkstaal wordt bevliegen ook gezegd voor: eene vrouw gebruiken, wellicht bij vergelijking van een man met een haan.’ Dan zou in ons geval de overvliegende zwaan de man zijn en, pikant, Rawie de gebruikte vrouw, maar er zijn ook mythologische mogelijkheden: de dichter als Leda, bezocht en betreden door Zeus in de gedaante van een zwaan, in ons geval dus door een hele vlucht Zeusen in zwaanvermomming.

Noteren wij in het woordenboek van de poëzie: ‘bevlogen, boven het hoofd gepasseerd zijnd door zekere onzichtbare, maar wel hoorbare inspiratiedieren, inzonderheid vogels, vermoedelijk zwanen, vooral in het najaar, in de uren tussen nanacht en zonsopkomst, een gevoel van uitverkorenheid ten gevolge hebbende, meestal zonder aankondiging, meestal eenmalig; zie ook Auf Flügeln des Gesanges.’