Onze Taal. Jaargang 71

[p. 218]

Woordenboek van de poëzie
Dagenrad

Guus Middag

Dit is de eerste regel van een gedicht van Ed Leeflang: ‘De muizen draaien hun dagenrad.’ De d en de lange a van ‘draaien’ keren mooi terug in de d en de lange a van ‘dagen’. De r van ‘draaien’ krijgt een aardige echo in de r van ‘rad’. De d van ‘de’, ‘draaien’ en ‘dagen’ loopt kalm door de hele regel heen, net als de onbeklemtoonde lettergreep van ‘muizen’, ‘draaien’ en ‘dagen’. Het is een rustig verlopende, ritmisch lekkere regel, maar wat betekent hij? Het gedicht heet ‘Herfst’, maar dat helpt ons nog niet veel verder. Wat is een dagenrad? De woordenboeken kennen het woord niet. En wat zou een muis met zo'n rad moeten doen in het najaar?

Rad van fortuin (tarotkaart)

Eerst maar eens verder lezen dan: ‘Schelpen die elkaar niet horen / ruisen van oorlog.’ Dat lijkt mij een toespeling op het mooie geloof dat je in schelpen de zee nog kunt horen ruisen als je ze voor je oor houdt. Maar hier ruisen ze niet meer van de zee, maar van oorlog. En blijkbaar doen ze dat ieder voor zich, want ze kunnen elkaar niet horen - en het dus ook niet aan elkaar doorvertellen. Zou het typisch iets voor de herfst zijn, dit oorlogsgeruis van de schelpen? En zou hun gedrag het radgedraai van de muizen nog kunnen verhelderen?

Nog maar eens verder lezen dan: ‘Zo is de herfst / gebrouwen van plagen, nat blad / en wind voor de doedelzak.’ Brouwen en herfst: dat zou in een kruiswoordpuzzel als oplossing bokbier geven, maar wat moeten we hier met dat bier? De plagen zouden kunnen aansluiten bij de eerdergenoemde muizen. Muizenplaag: in de herfst gaan de muizen massaal de beschutting van de huizen opzoeken? Nat blad hoort bij de herfst, dus dat klopt. En de doedelzak ook, althans voor mijn gevoel; ik kan het niet bewijzen, maar de doedelzak lijkt mij een typisch herfstinstrument. De wind door de doedelzak herinnert aan de wind die door de schelpen ruist. Zo dient zich al associërend een eerste mogelijke betekenis aan. Doedelzak, wind, schelpengeruis: zouden die muizen in de eerste regel misschien aan een of andere vorm van muziekbeoefening doen? ‘Draaien’ en ‘rad’ roepen het beeld op van een draaiorgel: een klein muizendraaiorgel voor herfstmuziekjes? Het geluid van een draaiorgel lijkt intussen weer niet erg op de meest karakteristieke muizengeluiden: piepen en ritselen. Zou het ritselen van muizen achter het behang, op zolder of bijvoorbeeld door herfstig nat blad nog kunnen doen denken aan het draaien van een of ander rad? Een windmachine, zoals gebruikt bij hoorspelen?

Vliegwiel

Het lijkt allemaal erg vergezocht. Misschien moeten we ons laten leiden door de overduidelijke woordspelingen in die eerste regel. Wil met het draaien van het rad gezegd zijn dat de muizen raddraaiers zijn: oproerkraaiers, deugnieten? Ondeugende diertjes, bijvoorbeeld vanwege hun irritante geritsel en geknaag elke dag maar weer? Geen gewone raddraaiers dus, maar raddraaiers op dagelijkse basis, zeg maar gerust dagen-raddraaiers.

Of moeten we het eerder zoeken in een woordspeling met het woord dageraad? Dan betekent die eerste regel misschien wel gewoon dat de muizen weer vroeg op zijn vandaag, en alweer druk doende deze nieuwe dag op gang te helpen. Een beetje vreemd is dat wel, want muizen zijn juist 's nachts actief en gaan meestal bij het aanbreken van een nieuwe dag weer rusten. Het is mogelijk dat de dichter dat juist heeft willen zeggen, maar dan moeten we de regel anders lezen, met sterke nadruk op ‘hun’: de muizen draaien hún dagenrad, dus bij ons is het nu nacht.

Misschien is er mythologisch of volkenkundig ergens een verband tussen dageraad en -rad, tussen het aanbreken van een nieuwe dag en het draaien aan een of ander dagenwiel of dagschijf? Er zijn wel meer dichters die het in die richting zoeken. Lidy van Marissing ziet ergens een vliegwiel met dagen nachtfunctie: ‘het vliegwiel van de dagen windt ook de nachten op’. Vasalis merkt ergens op hoe aan het eind van de dag ‘de avondspin (...) ons onmerkbaar ingesponnen’ heeft. Spin, avondspin, spinnenweb - een web heeft wel iets van een wiel of rad. Denk ook aan de schikgodinnen met hun spinnewiel, onze levensdraad spinnend. Er lopen mogelijk enkele dunne lijnen tussen dageraad, dagenrad, dagdraad, avondspin, vliegwiel, levensdraad - en dan kan Pieter Boskma er ook nog wel bij met zijn zelfbedachte woord nachteraad (‘ben ik de kier in de nachteraad’). Zou het dagenrad een begrip uit de Germaanse folklore zijn (vergelijk het zonnewiel)? Of een symbool uit de kalender van de Egyptenaren? Iets uit de Maya-cultuur? Een wiel dat uit zeven vakjes bestaat misschien? Een of ander rad van fortuin? Het ligt met die muizen erbij niet erg voor de hand.

Sisyphuscilinder

Waar komt de ‘raad’ van de dageraad eigenlijk vandaan? Hier stuiten we op een opvallend grote eensgezindheid in de etymologische woordenboeken: ze weten het niet. Ze weten allemaal wel Middelnederlandse, Oudengelse, Westgermaanse of Oudhoogduitse voorlopers van het woord dageraad te noemen, en ze vermoeden ook allemaal dat het woord wel iets met de dag te maken zal hebben, maar geen van allen weet waar dat tweede deel vandaan komt. En geen van allen durft er een slag naar te slaan.

Misschien heeft de dichter het

[p. 219]

allemaal wat intuïtiever bedoeld, met een minder letterlijk te nemen, eerder geestelijk rad dat dagelijks gedraaid moet worden. ‘De muizen draaien hun dagenrad’: de muizen draaien hun dagelijkse routine af, gaan noest verder met wat de dagelijkse sleur nu eenmaal vereist? Gisteren stond ik toevallig even te kijken in de etalage van Saskia's Dierenpaleis. Daar zag ik de muizen druk doende in een soort licht metalen reuzenradje dat door henzelf, zo te zien zonder veel nadenken, van binnen met een treedconstructie draaiende werd gehouden. Het geheel maakte een weinig speelse indruk. Werktuiglijk, als een paard of een ezel in een tredmolen, zo draaiden de muizen rond in hun doorzichtige looptrommel, hun Sisyphuscilinder, hun work-out-tonnetje met spijlen. Er stond geen bordje bij, maar het deed allemaal erg existentieel en elementair aan: ziehier de muis (mus musculus) in zijn wezenlijke staat. Ecce mus. Misschien heeft de dichter ook weleens toevallig voor die etalage gestaan, peinzend, op een natte najaarsdag, en iets vergelijkbaars bedacht: zie de muizen hun dagenrad draaiende houden.

Noteren wij voorlopig in het woordenboek van de poëzie: ‘dagenrad, onzijdig, geen meervoud, (1) (figuurlijk) mentale molen, dagelijkse routine, waar men nu eenmaal doorheen moet (2) (iets minder figuurlijk) de veruiterlijking van deze maalinstelling, inzonderheid voor kleine hobbydieren met zachte vacht: tredmolentje, muizenminireuzenradje, dagelijks te betreden, liefst gedachteloos en zonder veel mimiek, m.n. in het najaar (meestentijds in litt. taal ter symbolisering van dichterlijke gevoelens van herhaling en eeuwige terugkeer); zie ook herfstdepressie.’