Onze Taal. Jaargang 71

[p. 212]

Verse woorden
Van natuurgrazers tot baggerbonten

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Woorden en uitdrukkingen die te maken hebben met de agrarische sector nemen in de oudste edities van Van Dale een prominente plaats in. Geen wonder, want toen Johan Hendrik van Dale in de tweede helft van de negentiende eeuw het naar hem genoemde woordenboek samenstelde, was het Nederlandse taalgebied nog een echte agrarische samenleving. En het woordenboek weerspiegelde vanzelfsprekend de taal die daarbij hoorde.

De afgelopen 100 à 125 jaar is de economie (en de samenleving) veel diverser geworden, waardoor het aantal woorden en uitdrukkingen op het gebied van landbouw en veeteelt in de omgangstaal verhoudingsgewijs flink is gedaald. Ook is de laatste decennia de aanwas van ‘agrarische trefwoorden’ betrekkelijk klein geweest.

Blonde d'Aquitaine

De limousin-koe: een ‘natuurgrazer’ oftewel een ‘grote grazer’.
Foto: © KINA/ Jan van der Geld

Van de ‘agrarische’ woorden die er in de jaren tachtig en negentig toch nog bij kwamen, hangen er nogal wat samen met de elkaar opvolgende landbouwsaneringen en met de invoering en verscherping van de milieuregelgeving. Vaak gaat het dan ook om ambtelijke begrippen van het type mestquota en mineralenboekhouding. Daarnaast bestaan de neologismen van de afgelopen jaren vooral uit productnamen (grasei, maisei), landbouwtechnische begrippen (cyclomaaier, sleepvoetbemester) en niet te vergeten ziektenamen (scrapie, bse). Opvallende nieuwe woorden zijn de benamingen voor de diverse soorten exotisch rundvee, zoals blonde d'Aquitaine, charolais, galloway en limousin. Deze aanduidingen doen misschien agrarisch aan, maar zijn dat niet. Want al deze ‘natuurgrazers’ of ‘grote grazers’ - nóg twee nieuwe termen uit het afgelopen decennium - worden niet met een agrarisch doel gehouden, ze worden ingezet met het oog op natuurontwikkeling. Ze maken paden en open plekken en zorgen voor gevarieerde vegetaties, die weer het leefgebied vormen van allerlei andere dieren.

Grote grazers zien er opvallend anders uit dan de koeien die wij van oudsher gewend zijn, en daarom is het niet verwonderlijk dat de namen ervan vrij snel tot de omgangstaal zijn doorgedrongen. Intussen is de vertrouwde Hollandse koe enigszins naar de achtergrond of zelfs letterlijk in de stal verdwenen.

Knuffelkoe

Onlangs kwam de gewone koe echter weer wat meer van nabij in beeld dankzij nieuwsberichten over ernstige veecrises (bse, mkz) en de bijbehorende ruimingen van complete rundveebedrijven. Hoe spraakmakend deze veecrises ook waren en hoe vaak ze ook voorpaginanieuws zijn geweest, ze leverden uiteindelijk niet veel neologismen op. Althans niet direct. Maar indirect misschien wel, want door de bse-gevallen en de mkz-crisis heeft de koe bij het grote publiek een zeker zieligheidsgehalte gekregen. De koe wordt hoe langer hoe meer gezien als ‘bedreigde diersoort’ of als slachtoffer van de intensieve veeteelt. De hierdoor ongetwijfeld gegroeide sympathie voor de koe is een vruchtbare voedingsbodem geweest voor het ontstaan van woorden als natuurkoe (april 1998) en adoptiekoe (april 2001). Vooral na de vroege bse-gevallen is het koebeeld bij het grote publiek geleidelijk veranderd en lijkt de aaibaarheidsfactor van rundvee te zijn toegenomen. Misschien zijn enkele niet-agrarische zaken van invloed geweest op dat gewijzigde imago van de koe: de koeiencolumns die Koos van Zomeren maandenlang op de voorpagina van NRC Handelsblad publiceerde, de reclamecampagnes waarin koeien figureerden (‘Al het goeie komt van Melkunie-koeien’), en de recentelijk toegenomen aanwezigheid van koeien in de beeldende kunst (denk alleen al aan het werk van Marleen Felius). Het ontstaan of de algemene verspreiding van betrekkelijk jonge woorden als knuffelkoe en koeienprint kunnen vermoedelijk in verband worden gebracht met die toegenomen belangstelling van het grote publiek voor rundvee.

Kleurslagen

Ook in de pers is er meer aandacht voor de koe zelf, want het dier blijkt opeens in soorten en maten te bestaan. Boeren weten dat natuurlijk allang, maar in de krant wordt sinds het midden van de jaren negentig vaker dan voorheen over verschillende koeienrassen en kleurslagen geschreven. En daardoor zijn de bijbehorende woorden sinds de jaren negentig meer en meer ingeburgerd geraakt. Zo komt holsteinkoe vóór 1995 slechts sporadisch voor in de Nederlandse krant, maar staat datzelfde woord de laatste vijf, zes jaar zo frequent in de krant dat het in een volgende editie van de grote Van Dale niet meer zal mogen ontbreken. Iets vergelijk-

[p. 213]

baars geldt voor MRIJ-vee of MRIJ-rund. MRIJ is een afkorting van Maas-Rijn-IJssel, en een MRIJ-rund is een roodbonte koe, een zogeheten dubbeldoelkoe - nog zo'n in de omgangstaal steeds vaker aangetroffen vakterm - die eerst melk en vervolgens vlees levert. Ook namen van kleurslagen (baggerbont, blauwbont, witrik) figureren hoe langer hoe meer in de algemene media. Het omslagpunt voor de interesse voor zeldzame rassen en variëteiten ligt steeds in het midden van de jaren negentig.

Relicten

De toegenomen frequentie van bepaalde rundveenamen duidt op een toegenomen interesse voor oude, inmiddels vaak zeldzame Hollandse koeienrassen - haast relicten van de vaderlandse cultuur. De sporen van die belangstelling zullen ongetwijfeld in komende edities van de grote Van Dale zichtbaar worden, maar dat de koe weer zo'n prominente plaats zal innemen in onze taal (en in het woordenboek) als in het verleden het geval was, lijkt onwaarschijnlijk. Daarvoor zou de koe misschien eerst weer moeten uitgroeien tot een nationaal symbool. In de zeventiende en achttiende eeuw, toen de koeien- en zuivelexport een van de fundamenten van de Hollandse economie was, is de koe ook werkelijk zo'n symbool geweest. Marijke Meijer Drees schreef in 1995, in Patriottisme in de Nederlandse literatuur (ca. 1650-ca. 1750): ‘De vaderlandse koe moest tegen (...) vijanden beschermd worden, de vaderlandse leeuw diende hen te bestrijden.’

Onlangs genoteerd

blokart	driewielig voertuig met een zeil dat door de wind wordt voortbewogen.
cochleogram	grafische weergave van de frequentie (uitgedrukt in hertz) en de duur (uitgedrukt in millisecondes) van een woord wanneer dat door iemand wordt uitgesproken.
detentieschool	speciale school voor minderjarige delinquenten waar naast reguliere vakken ook lessen worden gegeven in kernwaarden van de rechtsstaat, zoals recht en gezagsverhoudingen, en waar de pupillen pas vanaf mogen als ze hun diploma hebben gehaald.
fluistertrekker	truck waarvan de motor weinig lawaai maakt, bedoeld voor goederendistributie in stedelijke centra.
pesoficatie	omzetting van tegoeden en schulden in dollars naar tegoeden en schulden in peso's.