Onze Taal. Jaargang 71

[p. 120]

Reacties

Woorddateringen [1]
Ton Roskam - Dieren

Marc van Oostendorp bespreekt in het januarinummer van Onze Taal het Chronologisch woordenboek van Nicoline van der Sijs. Hij noemt een aantal woorden die volgens dat boek in 1955 voor het eerst in het Nederlands voorkwamen. Omdat dit ‘geboortejaar’ me voor enkele van die woorden zeer onwaarschijnlijk voorkwam, heb ik mijn woordenboek uit 1951 (Koenen Endepols, 23ste druk) er eens bij genomen. Hieruit bleek dat bowlen reeds bestond, evenals discrimineren en olympiajol (sinds de Olympische Spelen van 1936). Uit eigen herinnering puttend meen ik dat ook de ‘klerelijer’ en de ‘tyfuslijer’ al voor 1955 in ons spraakgebruik waren doorgedrongen, dat de montycoat in de dagelijkse omgangstaal al verworden was tot een ‘houtje-touwtje’, dat er een ‘jukebox’ in de kroeg stond en dat we daar een ‘tonic’ bestelden, al of niet met gin. De genoemde voorbeelden van eerste verschijningsvormen overtuigen mij dan ook absoluut niet.

Woorddateringen [2]
Ir. L.P.M. Wensing - Rotterdam

Volgens het Chronologisch woordenboek van Nicoline van der Sijs, dat in het januarinummer van Onze Taal werd besproken, zouden de woorden beleg en lolbroek pas in 1976 voor het eerst zijn opgetekend. Het is jammer dat hierbij niet is vermeld welke betekenis van beleg hier bedoeld wordt. Het juiste woord van L. Brouwers (vierde druk, 1965) vermeldt beleg in drie rubrieken (dus met drie verschillende betekenissen): ‘Bedekken’, ‘Aanvallen’ en ‘Versieren’. Is er nog een vierde betekenis? Ook het woord lolbroek komt al in deze uitgave van Het juiste woord voor; het is vermeld in de rubriek ‘Geestig’.

Naschrift Nicoline van der Sijs

In mijn Chronologisch woordenboek staat bij ieder gedateerd woord de betekenis: bij beleg ging het om ‘wat men op een boterham legt’; de betekenis ‘insluiting van een vesting’ dateert al van 1351-1400. Discrimineren is gedateerd in de huidige betekenis: ‘niet gelijk behandelen, onderscheid maken op basis van ras, geloof, sekse e.d.’ Het woord is ouder in de algemene betekenis ‘scheiden, onderscheiden’.
In het boek staat bovendien uitgelegd hoe de dateringen gelezen moeten worden en hoe ze tot stand zijn gekomen. Kort samengevat: ieder jaartal staat vooreen periode van 10 tot 25 jaar. Een woord verbreidt zich namelijk meestal geleidelijk: eerst wordt het door slechts enkelen gebruikt, daarna nemen steeds meer mensen het over, totdat het zelfs in woordenboeken wordt opgenomen. Voor de twintigste eeuw was het uiteraard onmogelijk alle geschreven bronnen te raadplegen. Dat hoeft ook niet, want het jaar staat voor een periode.
Ik had ervoor kunnen kiezen de periode af te drukken in plaats van het exacte jaar, maar uit reacties op het Etymologisch woordenboek van Van Dale bleek dat lezers dat onbevredigend vinden. Voor het dateren gebruik ik alleen gedrukte bronnen, omdat het geheugen van mensen notoir onbetrouwbaar is. Bovendien worden vaak zaak en benaming door elkaar gehaald: het feit dat een bepaalde zaak op een bepaald moment bestond of bekend was, wordt als bewijs aangedragen dat ook de benaming toen bestond. Dat hoeft echter niet het geval te zijn: toen Nederlanders in de zestiende eeuw de ijsbeer leerden kennen, noemden ze het dier ‘zeebeer’, ‘waterbeer’ en ‘sneeuwbeer’. De benaming ijsbeer kwam pas later op.

Han Hollander (1886-1943)
Uit: Nico Scheepmaker, Het krankzinnige kwartiertje. Bussum. De Gooise Uitgeverij

Taal, sport en beeld
J.G. Wentink-Bellaar Spruyt - Bilthoven

Toen ik in het februari/maartnummer de congrestekst van Humberto Tan over taal, sport en beeld las, kwamen er herinneringen uit lang vervlogen tijden bij mij boven. Wanneer de AVRO op zondagmiddag via de radio voetbalwedstrijden versloeg, raakten mijn man en ik, geen van beiden voetbalminnaars, altijd in de ban van Han Hollander. Hij was volledig één met het spel, waarbij hij stond te huilen of te lachen. Iedere wedstrijd moet een slijtageslag voor hem zijn geweest.

Spinnen
Bob Vos - Maastricht

Nicoline van der Sijs schrijft in de februari/maart-aflevering van haar rubriek ‘Etymologica’ dat het woord spin is afgeleid van het werkwoord spinnen. Maar als dat zo is, hoe werd een spin dan genoemd voordat het spinnen (door mensen) werd uitgevonden?

Naschrift Nicoline van der Sijs

Spinnen en weven wordt al heel lang gedaan: in het Indo-Europees bestonden al woorden voor ‘spinnen’, ‘weven’, ‘naaien’ en ‘wol’. Spinnen is verwant met het Litouwse pinti ‘vlechten’ en met spannen; de betekenis ‘spinnen’ is ontstaan uit de betekenis ‘trekken, het uittrekken van de vezels om gesponnen te worden’.
De dierennaam spin komt ook in andere Germaanse talen voor, bijvoorbeeld in het Duitse Spinne, maar er zijn geen Indo-Europese verwanten gevonden. Hoe de spin vroeger heette, is onbekend - met de oorsprong van het werkwoord spinnen zitten we al in de Germaanse en Indo-Europese tijd, dat wil zeggen in een periode waarvan geen geschreven bronnen bestaan.