Onze Taal. Jaargang 71

[p. 96]

Verse woorden
Kaaslullen en turkenbakken

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Een woordenboek is nooit af. Op het moment dat er een nieuwe editie in de winkel ligt, is die alweer verouderd - de woordenschat verandert immers dagelijks. In de serie ‘Verse woorden’ gaat Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon tweemaandelijks in op de nieuwe woorden die de redactie van Van Dale zoal tegenkomt, en op de overwegingen om ze al dan niet op te nemen in een volgende editie.

Sommige woorden en uitdrukkingen hebben een uitgesproken ongunstige betekenis of bijklank. Denk maar aan uiteenlopende woorden als dossiervreter, kaasloeder, sportjongetje, troetelallochtoon en turkenbak. Een aantal daarvan wordt standaard als scheldwoord gebruikt, zoals kaasloeder en -lul. Andere hebben alleen in een bepaalde context een ongunstige, denigrerende of beledigende bijklank, zoals dossiervreter, sportjongetje, troetelallochtoon en turkenbak. Horen zulke taalvormen in een beschrijvend woordenboek thuis?

De vraag werd onlangs actueel door een aantal klachten over als beledigend ervaren taalvormen die al sinds de negentiende eeuw in het woordenboek staan. Zo maakte een Turkse Nederlander enige tijd geleden bezwaar tegen uitdrukkingen als zwart zien als een Turk in de grote Van Dale.

Onlangs genoteerd

biocard	identiteitskaart met een chip waarop de gegevens van de vingerafdruk van de houder opgeslagen zijn.
bomchecken	(terreinen of gebouwen, ook wel personen) controleren op de aanwezigheid van bommen.
broekzakbeller	iem. die met zijn of haar mobiele telefoon onbewust een voorgeprogrammeerd nummer belt doordat de gsm in de (broek)zak door stoten of knellen geactiveerd wordt.
enronitis	vrees, m.n. van beleggers, voor niet-vermoede grootschalige faillissementen van bedrijfsconglomeraten als gevolg van langdurig, al dan niet door accountants goedgekeurd gesjoemel met de bedrijfsboekhouding.
flitspaalterreur	vandalisme gericht tegen langs de weg op palen geplaatste camera's waarmee de politie verkeersovertredingen vastlegt.
hapkido	Koreaanse vechtsport die gericht is op zelfverdediging.
kaasschaafdepressie	economische neergang, o.m. blijkend uit een langdurige afkalving van de beurskoersen.
moedercontract	flexibel arbeidscontract voor werkende vrouwen, m.n. in de zorg, waarbij de werktijden zijn afgestemd op de schooltijden van hun kinderen.
nuluitkering	sociale uitkering waarbij als sanctie geen geld wordt uitgekeerd aan de uitkeringsgerechtigde.
skimmen	de gegevens van een creditcard kopiëren en op basis hiervan een valse kopie maken die gebruikt wordt voor het verrichten van frauduleuze betalingen (dit leenwoord bestond al in de betekenis ‘de essentie van een tekst snel achterhalen door alleen de kernwoorden te lezen’).

Drakenkop

Veel woorden kunnen incidenteel als scheldwoord dienstdoen. Drakenkop bijvoorbeeld kan in een onaangenaam gesprek zonder veel moeite getransformeerd worden tot een scheldwoord voor een onuitstaanbare figuur. Moedertaalsprekers bedenken desgewenst ook vaak ter plekke nieuwe scheldwoorden. Zo creëerde Jan Kuitenbrouwer in januari 2001 in zijn column in de Volkskrant spontaan het woord kaaslul (‘Zo'n ellendige arrogante kut-Amsterdammer. Zo'n Osdorper moron. Zo'n Transvaler kaaslul. Zo'n Ajax-seizoenkaarthouder!’). Het is samengesteld uit kaas (dat Hollanders op nogal folkloristische wijze stereotypeert en dat ook in kaaskop figureert) en het gebruikelijke scheldwoord lul (‘rotvent’). Kaaslul, een gelegenheidswoord dat misschien ook vóór januari 2001 al weleens bedacht maar nog niet eerder aan het papier toevertrouwd was, kan dan ook vrij simpel worden geparafraseerd als ‘Hollandse rotvent’.

Scheldwoorden zijn gewoonlijk het resultaat van samenstelling (kaaslul) of afleiding (rotterik) of van een figuurlijke toepassing van een bestaand woord (drakenkop). Daarnaast bestaan er meerwoordige schimpnamen, zoals vuile x, smerige y en driedubbel overgehaalde z. Al die scheldwoorden worden gebruikt om iemand doelbewust te honen of te beledigen. Dat wordt in het algemeen beschouwd als sociaal onwenselijk gedrag en als iemand daarover zijn beklag wil doen, zal hij of zij zich niet beroepen op het woordenboek, waarin slechts een fractie van de (mogelijke) scheldwoorden staat, maar op algemeen aanvaarde omgangsvormen en fatsoensnormen.

Jezuïetenstreek

Beledigen kan ook onbedoeld en/of indirect plaatsvinden. De volgende zin bevat daar een voorbeeld van: ‘Jan is van nature nogal krenterig, 't is een echte Zeeuw, een boekhoudertje, maar hij heeft mooi wel zijn schaapjes op het droge.’ In deze context wordt Jan zelf niet per se beledigd. Er wordt weliswaar enigszins smalend gedaan over zijn overdreven zuinigheid, maar dat is nog geen directe belediging. Het is echter heel goed mogelijk dat anderen dan Jan zich wél gekwetst of beledigd voelen door deze zin. Daarin worden boekhouders en Zeeuwen namelijk gestereotypeerd als ‘krenterige lieden’. Die stereotypering plaatst hen in een ongunstig daglicht en is daarom niet voor iedereen sociaal aanvaardbaar. Toch zal ook weer niet elke boekhouder of Zeeuw de stereotiepe associatie met krenterigheid als een persoonlijke belediging opvatten.

Veel duidelijker is er sprake van belediging als een woord van zichzelf al een uitgesproken negatieve (figuurlijke) betekenis heeft, die zelfs in het woordenboek is vastgelegd. Voorbeelden daarvan zijn jezuïet (in de figuurlijke betekenis ‘intrigant’) en jezuïetenstreek (‘gemene of huichelachtige streek’). Wanneer bijvoorbeeld jezuïetenstreek gebruikt wordt om het handelen van een willekeurige persoon te typeren, wordt gebruikgemaakt van een vooroordeel over jezuïeten en hun ‘streken’. Dat is beledigend voor de geestelijken van de jezuïetenorde, want die

[p. 97]

worden hierdoor in een ongunstig daglicht geplaatst in een context waarin ze zelf niet eens optreden. Wanneer de handeling van een willekeurige persoon wordt afgedaan als een ‘jezuïetenstreek’ kan dat dus direct beledigend zijn voor deze persoon, maar is het in ieder geval indirect beledigend voor de jezuïeten.

In een recente campagne van het Ministerie van VROM figureert een ‘zûnige’ Zeeuwse. Onbedoeld beledigend voor Zeeuwen?

Beledigingen beschrijven

Voor directe beledigingen worden naast geijkte schimpwoorden vaak ook willekeurige taalvormen gebruikt, die afhankelijk van de context een liefkozende, beledigende of andere bijklank krijgen. Woorden als drakenkop en zaadcontainer bijvoorbeeld zijn voor hun eventuele ongunstige bijklank sterk afhankelijk van de context waarin ze worden gebruikt. Indirecte beledigingen daarentegen hebben van zichzelf een ongunstige betekenis, of de ongunstige bijklank is geheel aan het woord verkleefd. Als de ongunstige lading deel uitmaakt van een woord of uitdrukking, moet die lading ook onderdeel zijn van de beschrijving in het woordenboek. Daarom is bij taalvormen als jezuïetenstreek en zo zwart zien als een Turk in het woordenboek aangegeven dat ze (van zichzelf) ‘beledigend’ zijn.

Maar zouden zulke woorden eigenlijk niet bewust uit het woordenboek geweerd moeten worden? De woorden maken - mét hun beledigende lading of strekking - deel uit van de taalwerkelijkheid. Wie uitgaat van het standpunt dat een woordenboek de taalwerkelijkheid zo getrouw mogelijk behoort te beschrijven, zal accepteren dat daarin ook woorden worden opgenomen waarvan het gebruik volgens algemeen geaccepteerde fatsoensnormen in onze samenleving minder wenselijk is.

Nieuwe beledigingen

Ontstaan er veel nieuwe beledigende woorden? Dat valt erg mee, althans wanneer men zich vooral baseert op geschreven bronnen, zoals kranten en tijdschriften. Bovendien kan het ook enige tijd in beslag nemen voordat een beledigend woord voldoende gewicht en spreiding heeft gekregen om voor opname in het woordenboek in aanmerking te komen. Een voorbeeld daarvan is het woord turkenbak in de betekenis ‘oude grote personenauto’. Het wordt in de geschreven taal niet zeer frequent gebruikt, maar blijkt al wel gedurende een langere periode in de media voor te komen. Bovendien figureert dit woord in de spreektaal. Als woordenboekmaker kun je er dan ook niet omheen dat het geleidelijk deel is gaan uitmaken van de algemene woordenschat. Daarom is het woord een serieuze kandidaat voor vermelding in de volgende editie van het woordenboek. Turkenbak wordt niet per se als directe belediging gebruikt, maar het kan wel als indirecte belediging worden opgevat, omdat er een vooroordeel over (de autokeuze van) een bepaalde bevolkingsgroep in besloten ligt. Daarom zal het woord, als het in het woordenboek wordt opgenomen, naar alle waarschijnlijkheid voorzien worden van de markering ‘beledigend’.