Onze Taal. Jaargang 71

Duizend woorden of één tekening
De rol van taal in cartoons

Jos Collignon - cartoonist

Is de ideale cartoon een tekening zonder woorden? Is het gebruik van taal een zwaktebod? Of een vorm van onderschatting van de kijker? Nee, volgens cartoonist Jos Collignon. Woorden zijn een onvervreemdbaar onderdeel van een cartoon - tenminste: als het goed is.

Twee jaar geleden kreeg ik de volgende brief:

Geachte redactie en meneer Collignon,

Met deze brief hoef ik absoluut niet in de krant. De laatste tijd valt het mij op dat de heer Collignon opvallend veel tekst gebruikt in zijn tekeningen. Als vaste klant-kijker van zijn subtiele tekeningen wil ik vragen die teksten weg te willen laten. Wie het niet ziet heeft pech gehad. De tekst doet in heel veel gevallen afbreuk aan de heerlijke tekenstijl. Vaak heb ik het gevoel dat de tekenaar niet uit de voeten kan met het onderwerp en dan uit armoede maar wat tekst toevoegt. Ik ben ervan overtuigd dat u die tekstballonnetjes helemaal niet nodig heeft. Meneer Collignon, gewoon laten zien wat u bedoelt!

De briefschrijver veronderstelt hier dat de ideale cartoon geen tekst bevat. Veel lezers doen dat met hem. Daar is wat voor te zeggen. In de filmwereld wordt gezegd: ‘Don't tell them, show them’ (‘Vertel het ze niet, laat het ze zien’). Dat geldt zeker ook voor tekeningen. De lezer gebruikt het voorstellingsvermogen van de tekenaar en hoeft aan diens voorstelling verder niets toe te voegen. Wat je ziet is wat je krijgt, tekstloos - het bedje is gespreid. En dat is precies waarom we in de jaren vijftig volgens onze opvoeders maar beter geen strips konden lezen. Al die gemakzucht verhinderde dat je je eigen fantasie ontwikkelde.

Hoe anders was dat met teksten en met verantwoorde literaire werken. Die zetten je verbeelding in gang. Een woord is op zichzelf niets, maar krijgt betekenis door de voorstelling die we er zelf bij bedenken. Zo zouden we door veel te lezen een rijke verbeelding krijgen.

Maar u en ik, lezer en tekenaar, zijn in staat tot een samenspel met veel meer mogelijkheden. Dat hebben wij tekenaars de laatste zeventig jaar uitgebreid ontdekt.

Twee nijlpaarden in een poel is nog niets, maar door de tekst vind ik deze klassieke tekening van Paul Crum uit 1937 persoonlijk vreselijk leuk.

[p. 41]

En het volgende plaatje (van Mike Peters, uit de jaren zeventig) dankt zijn effect ook geheel aan de paar woorden eronder.

Ik ben dus niet van de ‘de-ideale-tekening-is-een-tekening-zonder-tekst’-school. Taal is onmisbaar gereedschap in mijn tekenkist. Taal en tekeningen zijn twee werelden, de uwe en de mijne, die we kunnen laten botsen dat het een lust is.

Prentenuitleggers

Taal en tekeningen kunnen op veel manieren worden samengebracht. Om te beginnen kan het heel onhandig. In het begin van de vorige eeuw moest het terrein nog verkend worden, en dat resulteerde in realistische, donker gearceerde tekeningen, die al dan niet schrijnende misstanden voorstelden. Daaronder viel nog eens het verhaal te lezen met tussen haakjes extra aanwijzingen voor het begrip van het tafereeltje. Zoals hier:

‘Ziekenhuispatiëntje (uit een groot gezin in een arme wijk dat een glas melk krijgt): “Tot hoever mag ik drinken?”’ Dit lijkt een duidelijk geval van ‘Don't show them, tell them! And tell them in great detail!’ Het beroemde Engelse satirische tijdschrift Punch heeft jarenlang zulke tekeningen veel later opnieuw afgedrukt, maar dan zonder onderschrift, bij wijze van prijsvraag. Elke week verzonnen lezers actuele teksten bij prenten uit de oude doos. In het voorbeeld hieronder heeft een lezer een oude tekening omgebouwd tot ierenmop, het Engelse equivalent van onze belgenmop: ‘Ik zie dat we weer worden afgeluisterd door de Ierse geheime dienst.’ De originele tekst staat eronder. Wekelijks humor met tachtig jaar verschil ertussen.

In Nederland kenden we ook dit soort ‘looiige’ tekeningen. Heel bekend zijn Albert Hahns tekeningen bijvoorbeeld deze hiernaast, naar aanleiding van de spoorwegstaking van 1903. Ik zou Hahn tekortdoen door hem als humorloze prentenuitlegger te omschrijven, maar het gaat toch om erg ouderwets-verheven tekeningen uit duistere tijden. Elke prent had in die jaren een titel en vaak ook nog op rijm; deze heet, zoals bekend: ‘Gansch het raderwerk staat stil als uw machtigen arm het wil.’

Tegenwoordig gebruiken we al die plechtigheid vooral om er de draak mee te steken, bijvoorbeeld als de ontdekking van een zeldzaam torretje de bouw van een industrieterrein verhindert:

[p. 42]

Zelfs de goede Opland, die enige maanden geleden is overleden, stond nog met één been in de vertellerstraditie. Boven zijn prenten schreef hij waarover hij zou gaan tekenen. In zijn tekeningen schreef hij waar het over ging. En eronder stond doorgaans waarover hij had getekend.

RADIO-ACTIEF SPROOKJE
Of Hoe Het Nederlandse Volk In Iets Héél Geheimzinnigs Betrokken Raakte

Het lijkt misschien overbodig en dubbelop, en dat was het natuurlijk ook, maar het was ook erg duidelijk. En toch ook slim. Zijn tekeningen hebben iets van een rebus; misschien ontlenen lezers wel de grootste lol aan het kale feit dat ze de tekening snappen. Je moest er wel even bij blijven en het was wel even wat werk, maar na het zien van een tekening van Opland was je weer helemaal bij in Den Haag.

Absurdisten

De laatste twintig, dertig jaar zie je hoe er duizend wegen naar Rome leiden en hoe tekst en tekeningen op evenzovele manieren samenwerken. Het spannendst en populairst zijn wat ik maar ‘de absurdisten’ zal noemen, die taal en tekeningen met opzet langs elkaar laten schuren. Tekst en prent botsen, knellen en wringen. Het zet in ons hoofd telkens onverwachte luikjes tegen elkaar open, waardoor een tochtvlaag de kans krijgt stof op te blazen en een strakke lichtstraal plots een duister plekje verlicht.

De onvolprezen Gummbah moet genoemd worden: Erg leuk vind ik de tekening hiernaast, van de Amerikaan Larson. Larson verbeeldt hier meteen ook een filosofisch vraagstuk: kraakt een omvallende woudreus ook als er niemand in de buurt is om het te horen? Is de wereld buiten onze waarneming niet stiekem een volstrekt andere wereld? Hebben we deze waarheid op de een of andere manier niet allemaal eens vermoed?

Hapje voor hapje

Wat zijn verder de mogelijkheden? Taal kan tekeningen gewoon aanvullen, versterken, het er nog eens bovenop leggen, het nog eens op een andere manier zeggen:

Bij de volgende tekening was tekst misschien niet nodig geweest, maar dat is van tevoren vaak moeilijk in te schatten.

Ik verklap u een geheim. In geval van twijfel schrijf ik er weleens wat bij. Er is namelijk niets treuriger dan een tekening terugkrijgen van de redactie omdat niemand er daar een touw aan kan vastknopen. Wat terugkomt, zijn steevast de prenten waarvan ik zeker wist dat het de leukste en subtielste waren die ik ooit

[p. 43]

had gemaakt. Stel u voor: deze Boonstra-tekening zonder tekst, zonder zijn naam op zijn truitje. Zonder tekst op de koekjestrommel. Zo'n tekening wordt gegarandeerd teruggestuurd. En dat willen wij tekenaars weleens voor zijn met een geschreven vingerwijzing.

Jos Collignon: ‘Taal is onmisbaar gereedschap in mijn tekenkist.’
Foto: Bart Versteeg

Deze Boonstra-tekening wijst op nog een kunstje dat ik graag gebruik. Het blijkt heel functioneel om de lezer met tekst door een drukke tekening te leiden. Hapje voor hapje kan de lezer de tekening consumeren. Voor de overzichtelijkheid is dat erg handig. Ik maak van de tekening een soort strip met één plaatje.

Natuurlijk kun je op de ruimte van één plaatje ook een echt stripje maken - allemaal met de bedoeling om op het juiste moment bij de lezer het vonkje te laten overspringen:

En wat ik natuurlijk niet mag vergeten: de tekening in dienst van de goeie ouwe flauwe woordspeling. De woordspeling is een uitkomst voor cabaretiers en tekenaars die even echt niks anders weten:

De tekening hieronder, die in Rotterdam speelt, waar oud-burgemeester Bram Peper overhoop lag met zijn hoofdcommissaris van politie, demonstreert een belangrijke wet: regisseer de tekst strak. Ik werk toe naar een pointe en zorg dat die helemaal achterin ligt.

Ten slotte: het is onvermijdelijk dat er spelfouten en foute taalconstructies in tekeningen blijven staan - zelfs na de dubbele zeef van de redactie en de eindredactie op de krant. In de volgende tekening is staatssecretaris Schmitz, die over de asielzoekers ging, bezig aan haar favoriete breiwerkje: opsporen, aanpakken, uitzetten en van je af laten glijden.

Deze tekening leidde ook tot een berispende brief: iemand schreef mij op wat sikkeneurige toon:

Het zou uw cartoons ten goede komen als uw bijschriften geen taalfouten bevatten zoals ‘een lekkere warme wollen dwangbuis’. Dwangbuis is namelijk onzijdig en het moet dus zijn: ‘een lekker warm wollen dwangbuis’. Tot ergernis van velen maar tot uw troost moge strekken dat deze en soortgelijke fouten door het merendeel van de Nederlandse journalisten in toenemende mate worden gemaakt.

Dit voorstel vond ik zo mal klinken dat, al hád ik mij de onzijdigheid van dwangbuis gerealiseerd, ik de tekstzin nog zou hebben opgeschreven zoals ik heb gedaan.

Twee fouten had ik hier staan in één zin. Maar er was nog een derde, die de briefschrijver wonderlijk genoeg niet noemde. En dat was de enige die mij, toen ik 's ochtends vroeg de krant opensloeg, zelf een rilling had bezorgd. ‘Oma Schmitz, waar we allemaal veel van houden’ hoort natuurlijk te zijn: ‘Oma Schmitz, van wie we allemaal veel houden’.