Onze Taal. Jaargang 71

[p. 25]

Komma na het aanhalingsteken?

P.J.S. Zwart - Deventer

Jan Renkema's beroemde Schrijfwijzer uit 1995 vermeldt op bladzijde 211:

Bij een onderbroken citaat komt de komma na het aanhalingsteken.

-	‘Dat is’, zei hij, ‘natuurlijk waar.’

Dit verbaasde mij, omdat ik zelf de komma altijd vóór het aanhalingsteken zet. Ik pakte NRC Handelsblad erbij en daar las ik:

-	‘Laten we eerst maar eens wachten op het rapport van Oosting’, zegt Tom Krom
-	‘Nee’, gilt Kinski
-	‘Maar die boete wordt dan toch uit de staatskas betaald?’, vroeg Nova

Renkema leek hiermee dus gelijk te hebben. Toch was ik niet overtuigd. Ik liep naar mijn boekenkast en pakte willekeurig een aantal romans vanaf 1995. En wat bleek? Er was geen spoor van Renkema's volgorde te ontdekken! Zo vond ik onder veel meer:

-	‘Ik ga zakken,’ riep de bediener van de hijskraan (Het geheim, Anna Enquist, De Arbeiderspers, 1997)
-	‘Goedendag,’ antwoordde de jongen (Ruisend gruis, W.F. Hermans, De Bezige Bij, 1995)
-	‘Jongens,’ zei onze begeleider (Over het water, H.M. van den Brink, Meulenhoff, 1998)

Een klein onderzoek leerde dat alle grote uitgevers het op deze manier doen. We hebben dus te maken met de volgende vreemde en ongewenste situatie: dagbladschrijvers gebruiken de volgorde die door Renkema feitelijk al tot norm is verheven, terwijl literaire uitgevers consequent een andere volgorde hanteren. Moeten we concluderen dat uitgevers zich weigeren aan te passen aan de regels? Of heeft Renkema misschien een onverklaarbaar en onnodig verschijnsel gesanctioneerd?

Naschrift redactie

Jan Renkema verklaart desgevraagd: ‘Ik heb indertijd met een aantal mensen contact gehad over de vraag of er eerst een aanhalingsteken of eerst een komma moet komen na een citaat - niet alleen met allerlei uitgevers, maar ook met redacteuren van kranten en populair-wetenschappelijke tijdschriften, en met taaldocenten in het hbo. Overheersend was de opvatting dat de komma niet tot het citaat behoort; vandaar dat ik adviseer om eerst het afhalingsteken te plaatsen en dan de komma. Maar onze taal zou onze taal niet zijn wanneer deze regel geen uitzonderingen kent. In de Schrijfwijzer (p. 211) geef ik als voorbeeld het citaat waarin een komma staat: “Natuurlijk, dat is waar.” Als je deze uitspraak “onderbroken” wilt citeren, moet je de komma ook meenemen. Je krijgt dan een komma voor het afhalingsteken. In zo'n geval kan de komma achter het afhalingsteken achterwege blijven: “Natuurlijk,” zei hij, “dat is waar.” De hoofdregel is echter dat de leestekens die het gevolg zijn van het opnemen van een citaat, buiten het citaat blijven. Vandaar als standaardvolgorde: eerst het afhalingsteken en dan de komma.’
Bij het gros van de Nederlandse literaire uitgeverijen gaat het inderdaad precies andersom: eerst de komma en dan het afhalingsteken. Navraag bij eindredacteuren van uitgeverijen leert dat het vooral een kwestie is van de macht der gewoonte. Men beschouwt het als een oude conventie, en ziet niet goed waarom die moet veranderen. Maar wat zou dan het oorspronkelijke idee erachter zijn geweest?
Volgens Gerrie Bruil, oud-eindredacteur van De Bezige Bij en door de wol geverfd op dit gebied, wordt de komma voor het afhalingsteken hier en daar als typografisch mooier ervaren: ‘Die volgorde zou overeenkomen met de schrijfbeweging: van linksonder naar rechtsboven.’
Zelf heeft Bruil zich altijd verzet tegen deze citaatmarkering. ‘Net als Renkema vind ik dat alleen wat werkelijk geciteerd is tussen aanhalingstekens moet staan. En eigenlijk zou die komma van mij ook nog wel weg mogen; het tweede aanhalingsteken vormt tenslotte al een rustpunt. Ik vind: hoe minder leestekens hoe beter. Het zijn vaak lapmiddelen; als het goed is, doet de tekst het allemaal zelf.’ Liet iedere schrijver zich door haar overtuigen? ‘Nee, W.F. Hermans bijvoorbeeld had op school nu eenmaal geleerd dat de komma voor het aanhalingsteken moet, en daarmee was voor hem de kous af. En de schrijver heeft altijd het laatste woord.’