Onze Taal. Jaargang 69

[p. 354]

Woordenboek van de poëzie
Gewij

Guus Middag

In een artikel over de dichteres M. Vasalis las ik het begin van het gedicht ‘Cannes’, uit de bundel De vogel Phoenix (1947):

In een woestijn van zon, dicht langs de zee
staan de platanen in een breede allée:
dorstige herten, plotseling betooverd
en in hun ren naar 't water star gebleven,
het groene lichaam wit gevlekt, hoornen gelooverd,
het wit gewij breed opgeheven.

We zien het tafereel voor ons: zon, zee, strand, brede allee, hitte, boulevard, Cannes, en twee rijen kromgewaaide platanen waar de wind doorheen woei - voor het dichterlijke oog de vorm aannemend van een clubje herten, dorstig, op weg naar een drinkplaats, maar die in hun ren naar het water plotseling stil blijven staan.

Ik bleef op mijn beurt stilstaan bij het vreemde woord gewij, in de laatste regel, waar je gewei zou verwachten. Ik nam de bundel in kwestie erbij, in een ongedateerde herdruk uit het eind van de jaren zeventig, en trof het gedicht daar in de nieuwe spelling aan, maar verrassend genoeg nog wel met het vreemde woord gewij. Zou gewij dan toch een bestaand woord zijn? Een kruising tussen een wit gewaad en een witte pij: een wit gewij, en dat dan door de herten breed opgeheven? Een uiting van collectief bewustzijn: te midden van al het ge-ik, ge-jij en ge-hij wilden deze herten hun groepsgevoel, hun ge-wij, proclameren? Aanduiding voor zekere wijdings- of inwijdingsrituelen? Gezwaai met witte wijwaterkwasten? Was het misschien een licht vernederlandst Frans woord, zoals de naam Gwijde of Gwy de vernederlandsing van Guido is? Maar wat hieven de groen-wit gevlekte herten dan precies op, als zij hier hun witte guido breed ophieven? Een ‘guidon’ is het stuur van een fiets, zegt mijn Franse zakwoordenboek (en trouwens ook een richtvaan en een vizierkorrel). Of hadden we hier te maken met een of andere verouderde of dialectische variant?

‘Dansende fontijn’

De woordenboeken gaven geen uitsluitsel. Van Dale kende gewij niet. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) ook niet. Er zat weinig anders op dan te concluderen dat het hier om een spelfout ging, uit de altijd weer lastige categorie van de lange ij en de korte ei. Vergelijk de veelvoorkomende verwisselingen van vleien en vlijen, neigen en nijgen, steil en stijl, brei en brij, weids en wijds. In de bundel Tramontane (1996) van Erik Lindner gaat het ergens over een ‘dansende fontijn / in een uitgestorven park’, misschien wel ontstaan door het veelvuldig voorkomen van eigennamen als Fontijn en Van Tijn, zoals de verwisseling van gewei en gewij weleens het gevolg zou kunnen zijn van het veelvoorkomende en vaak verwisselde, vrijwel gelijkluidende duo gevlei en gevlij.

Toen Dirk Kroon in 1983 een bundel beschouwingen over het werk van Vasalis samenstelde, besloot hij dat het hier om een jarenlang in de verschillende drukken over het hoofd geziene spelfout moest gaan. Hij verving gewij overal door gewei. De uitgever volgde hem. In latere drukken van De vogel Phoenix heffen de herten weer breed hun wit gewei.

Gewaai

Is het eigenlijk een mooi of verrassend beeld, die vergelijking van platanen met herten en van platanenkronen met hertengeweien? Dat herten, of bomen, bij het zien van de zee gaan rennen, is iets wat we ons kunnen voorstellen: dat doen kinderen, en heel veel volwassenen, ook altijd. Dat bomen vergelijkingen oproepen met dieren bij drinkplaatsen, is ook niet zo vreemd: denk aan de treurwilg in zijn kenmerkende drinkhouding. Maar verder vond S. Vestdijk het indertijd (in Het Parool van 22 november 1947) ‘iets te geforceerd’, deze vergelijking, iets te veel ‘plastiek in engere zin, om haar zelfs wille beoefend’. Een half jaar later (Utrechtsch Nieuwsblad, 17 april 1948) citeerde F. Bordewijk deze zes regels juist weer als ‘een bewijs van sterke en toch niet geforceerde beelding’. En: ‘Wie de merkwaardige, kleine, geknotte skeletten kent van de Zuidfranse platanen met hun dicht gebladerte geniet van deze vergelijking.’

Een vondst, of al te zeer voor de hand liggend? Aanvankelijk leek ook de etymologie te geloven in een rechtstreeks verband tussen boomtakken en de takken op de kop van een hert. Het WNT vermeldt de veronderstelling van onder anderen Willem Bilderdijk, begin negentiende eeuw, dat het woord gewei regelrecht afgeleid zou zijn van gewaai, dat is het gebladerte en getakte van een boom, in zoverre het vrij door de wind bewogen kan worden (in toepassing op zogeheten waaibomen, ter onderscheiding van tegen een muur of langs latwerk geleide leibomen). Bilderdijk sprak ook wel van ‘boschgewei’, daarmee ditzelfde waaibomengewaai bedoelende. Ook de Gelderse uitspraakvariant [gewei] voor gewaai leek in deze richting te wijzen, maar toch moest het WNT met enig verdriet deze ‘op zichzelf aannemelijke afleiding’ laten varen, want klankwetmatig scheen het niet helemaal te kloppen. Gewei moet ooit rechtstreeks aan het Hoogduitse Geweih ontleend zijn - en blijkbaar heeft dat woord niets met waaien te maken.

Jammer. Het heeft wel iets om in het geheim te blijven denken dat juist deze verwantschap tussen hertenhorens en waaibomen, hoe onterecht dan misschien ook, er indertijd voor zorgde dat Vasalis, of haar eindredacteur, of de zetter, niet koos voor het gewei met de korte, maar voor het gewij met de lange ij, om aldus in de spelling ook andere betekenissen te laten meeklinken. Noteren wij dus stiekem in het woordenboek van de poëzie: ‘gewij, gewei met gewaaikenmerken, in het bijzonder zoals in de jaren veertig langs de zeeboulevard in Cannes (Fr.) aangetroffen bij sterk op dorstige herten lijkende, als het ware in hun ren naar het water star gebleven, groen-witte platanen; soms abusievelijk verbeterd tot gewei.’