Onze Taal. Jaargang 69

[p. 346]

Vensters in het taalmuseum
De grote Van Dale op cd-rom

Jaap Bakker

Sinds oktober is de driedelige Van Dale op cd-rom verkrijgbaar. De Nederlandse woordvoorraad blijkt te passen op één klein, goudkleurig schijfje. De programmatuur maakt het mogelijk op veel manieren naar informatie te zoeken. Het is alsof je bij de Van Dale, het grote museum van de Nederlandse taal, in één klap door tien extra vensters naar binnen kunt kijken. Wat is er zoal te zien?

Wat bij moderne informatiedragers opvalt, is dat je altijd flink wat moeite moet doen voor ze hun inhoud prijsgeven. Een boek haal je uit het pakpapier en je begint te lezen, maar een diskette of cd-rom moet eerst geïnstalleerd worden. Dat viel bij de in oktober verschenen cd-rom met de grote Van Dale erop niet mee; pas na uitproberen op drie computers, het ontzenuwen van een valse virusmelding en het doorlopen van enkele initiatieriten is het me gelukt. Ik bespaar u de details over het gehannes, maar wil u als potentiële gebruiker wel op het hart drukken om even heel goed te controleren of uw apparatuur aan Van Dales systeemeisen voldoet, anders schaft u het kostbare schijfje misschien voor niets aan.

Fonetische onbekrompenheid

Als het programma eenmaal geïnstalleerd is, laat het zich moeiteloos hanteren. Het opzoeken van een woord gebeurt door het in te typen in een venstertje op het scherm. Doorgaans komt dan in een ommezien het bijbehorende artikel in beeld. Het programma weet ook raad met verbogen en vervoegde vormen, en zelfs met verbasterde woorden - bij twijfel verschijnt er een lijstje met alternatieven, waaruit de gebruiker kan kiezen.

De informatie per woord is in principe identiek aan die in het boek. Comfortabel is dat de meeste afgekorte termen hier voluit geschreven worden, en vooral dat de uitspraakinformatie is uitgebreid tot álle lemma's (uitgezonderd afkortingen). In de papieren uitgave staat de uitspraak slechts bij uitheemse trefwoorden die niet volgens de Nederlandse regels worden uitgesproken. De papieren aanpak spaart ruimte, maar is niet altijd bevredigend. Bij het ontbreken van fonetische informatie weet je nooit zeker wat er aan de hand is: is de fonetiek per ongeluk vergeten, of is het echt de bedoeling het desbetreffende woord op z'n Nederlands uit te spreken? Zo is er twijfel mogelijk bij tetryl (-triel of -tril), Teutoons (teu- of tui-), thaumaturg (tauma- of toma-) en thelalgie (-gie of -zjie). En als ik - doorgewinterde moedertaalspreker - in zulke gevallen al onzeker ben, hoeveel meer zal dat dan niet het geval zijn bij gebruikers die het Nederlands minder goed beheersen (buitenlanders, jeugdigen)? Lof dus voor de fonetische onbekrompenheid.

De uitspraak wordt genoteerd in ‘officiële’ fonetische tekens en is daardoor niet gemakkelijk leesbaar. Dit temeer doordat de klemtoon niet wordt aangegeven door onderstreping maar door een apostrofje voor de desbetreffende lettergreep, en doordat samengestelde woorden aan elkaar worden geplakt; daardoor is de transcriptie van bijvoorbeeld checks and balances een ware symbolenbrij. Het is dan ook een uitkomst dat de Van Dale-cd de uitspraak ook akoestisch kan weergeven (voorwaarde is wel dat uw computer van een geluidskaart - ‘soundblaster-compatible’ - en luidsprekers is voorzien).

‘Edutainment’

Handig is dat een artikel in verschillende graden van uitgebreidheid op het scherm kan worden gebracht. Zeker in Van Dale, met zijn soms ellenlange artikelen, is dat geen overbodige luxe. Zo kun je in het compact weergegeven artikel vos snel de gewenste deelbetekenis vinden, bijvoorbeeld ‘bruinrode vlinder’. Bijzonderheden kunnen worden opgevraagd door met de muis op een symbooltje te klikken; dan ontrollen zich voorbeeldzinnetjes als ‘snelle atalanten, en 't vosje, kleurger nog dan welkend loof’ (Van Looy). Behalve naar woorden kan er ook specifiek worden gezocht naar verbindingen (een sluwe vos) of naar spreekwoorden (als de vos de passie preekt...).

Interessante functies zijn de retrograde ordening (hiermee kunt u bijvoorbeeld alle woorden op -oir vinden, of alle -meeuwen in het woordenboek), het anagrammenprogramma (typ telegram in en u krijgt gemartel) en de jokerfunctie. Die laatste maakt het mogelijk om woorden met een bepaald letterpatroon te zoeken. Het intypen van ‘kl?k’ levert klak, klik en klok op, om maar iets simpels te noemen. Ik heb me een tijdje verlustigd in het zoeken van woorden met afwisselend klinkers en medeklinkers - en vond

[p. 347]

prachtexemplaren zoals abominabeler, panoramacamera en cytomegalovirus. De recordhouder, met zeventien letters, is telemanipulatoren. Zulke functies geven alle gelegenheid voor recreatief woordenboekgebruik (‘edutainment’, in modern uitgeversbargoens).

Op het puntje van de tong

Tegen een meerprijs is de zogeheten Plusversie van de Van Dale-cd verkrijgbaar. Die biedt als extra's een elektronisch rijmwoordenboek, een spellingcorrector en een functie die ‘geavanceerd zoeken’ wordt genoemd. Die laatstgenoemde faciliteit is het innovatiefst en het spectaculairst. Je kunt er namelijk het inwendige van de artikelen mee doorzoeken. Zo is het een koud kunstje om bijvoorbeeld alle woorden uit de sfeer van de scheepvaart te verzamelen, of alle woorden met de kwalificatie ‘gewestelijk’, of alle woorden die tussen 1100 en 1150 hun intrede deden in onze taal. Het is mogelijk alle artikelen te zoeken waarin het woord versvoet voorkomt, of alle woorden waarvan de etymologische beschrijving het begrip vlechtwerk bevat. Liefhebbers van flora en fauna kunnen ook hun voordeel doen met de omgekeerde zoekfunctie: aangezien Van Dale trouw de Latijnse namen van planten en dieren vermeldt, is het nu mogelijk om uitgaande van de vreemde benaming het Nederlandse woord te vinden. Zo kom je van Pan troglodytes bij chimpansee en van Cannabis sativa bij hennep.

Erg aardig vond ik het om met behulp van de elektronica woorden te kunnen vinden die ‘op het puntje van de tong’ liggen. Zo vroeg ik me laatst ineens af hoe die Latijns-Amerikaanse dans ook alweer heette die eind jaren tachtig zo populair was. De videoclip was indertijd veelvuldig op televisie te zien en toonde een levenslustig gezelschap van wulps heupwiegende lieden aan een Braziliaansig strand. De band heette Kaoma of zoiets. Maar die dans, hoe heette die? Mijn gedachten bleven cirkelen rond macarena... of la bamba... ja, zo klonk het ongeveer, maar de naam was toch nét anders... Gelukkig bood ‘geavanceerd zoeken’ uitkomst. Ik typte op goed geluk Zuid-Amerikaanse dans in en kreeg onmiddellijk drie trefwoorden gepresenteerd, waaronder het langgezochte lambada. Victorie!

Schrander of snel?

Ik geef toe dat ik danig geïmponeerd was door die prestatie, en er bijna toe neigde het programma een vorm van intelligentie toe te schrijven. Achteraf denk ik daar wat genuanceerder over. Want mijn zoekopdracht had drie treffers opgeleverd: lambada, bossanova en rumba... maar géén samba en ook geen cha-cha-cha. Waarom niet? Omdat samba in het woordenboek wordt gedefinieerd als ‘uit Brazilië afkomstige moderne dans’ en cha-cha-cha als ‘Latijns-Amerikaanse dans’. Het programma had niet de associatie gelegd tussen die omschrijvingen en mijn zoekterm. Wat zich voordeed als schranderheid, was in werkelijkheid niets meer dan snelheid in het opsporen van letterketens.

Als gebruiker moet je dus nog steeds je eigen inventiviteit gebruiken om uit het materiaal te halen wat erin zit. Zo moet je zelf op het idee komen om als zoekwoord Latijns-Amerikaans in te voeren, naast Zuid-Amerikaans. Verder is het verstandig om niet alleen de woorddefinities te doorzoeken, maar ook de vaste verbindingen en de citaten - die kunnen namelijk ook bij de uitleg van het woord zijn gebruikt. Er zijn dus een aantal afzonderlijke zoekacties nodig; het is nog niet mogelijk om ‘fulltext’ te zoeken.

Illustratie: Jaap Vegter

Zelfwerkzaamheid is ook nodig bij het raadplegen van de citatenverzameling. Wie de plaatsen wil verzamelen waar het tijdschrift De Gids wordt aangehaald, moet niet alleen kijken bij De Gids (24 treffers) maar ook bij Gids (53 treffers). En wie meer citaten wil van de eerdergenoemde Van Looy, zal zijn geluk dienen te beproeven met de zoektermen J. van Looy, Jacobus van Looy, Van Looy en Looy, van. Die onvoorspelbaarheid doet wel een beetje primitief aan in deze omgeving van computerlexicografie. Hopelijk is er in de volgende editie een oplossing voor bedacht.

Bakbacontje

Het werk aan het woordenboek gaat constant door. Wie daar maximaal van wil profiteren, kan een abonnement nemen. In 2001 ontvangt men dan een bijgewerkte cd met meer grammaticale informatie, in 2002 krijgt men de nieuwste trefwoorden en in 2003 bijgewerkte etymologieën. Voor de verdere toekomst zou ik de makers van het woordenboek graag wat suggesties willen meegeven.

Ten eerste zou ik iets doen aan de ongelijksoortigheid van het materiaal. Zo is de retrograde woordenlijst gebaseerd op het basis-trefwoordenbestand, terwijl de anagram- en jokerfunctie gebruikmaken van trefwoorden plús verbogen en vervoegde vormen. Daaronder bevinden zich overigens nogal wat nonsenswoorden, zoals bamboeë, Spaanst en bakbacontje. De rijmwoordenlijst telt naast verbogen vormen een groot aantal persoons- en plaatsnamen die in de andere lijsten weer niet voorkomen. Het zou mooi zijn

[p. 348]

om voor alle functies te kunnen putten uit één integrale, maximaal ‘schone’ woordenlijst.

Ten tweede kan ik nog wel wat extra dichtkundige steun gebruiken. De Plusversie bevat weliswaar een heel behoorlijk functionerende rijmmodule, maar ik zou graag ook op lettergreepstructuur willen zoeken. Soms heb je al dichtend ineens behoefte aan een bijvoeglijk naamwoord met de structuur tidúm, of een werkwoord met het ritme dúm-ti-ti. En schrijvers van ollekebollekes zitten voortdurend verlegen om hexasyllaben van het type abominabeler, reanimatieteam, allerafzichtelijkst, erotomania of potverdriedubbeltjes.

Een laatste wens is een schakeling die de cd-rom geschikter zou maken als synoniemenwoordenboek. De geavanceerde zoekfunctie helpt je nu wel een eindje op weg, maar niet ver genoeg. Als je vraagt om betekenisomschrijvingen waarin het woord hooghartig voorkomt, krijg je bijvoorbeeld arrogant, bekakt, groots en superbe te zien, maar je mist woorden als aanmatigend, verwaand, pedant en hautain. Evenmin voorziet het programma in dwarsverbindingen met andere woordsoorten die hetzelfde idee uitdrukken - substantieven als grootspraak en hoogmoed, werkwoorden als snoeven, hoog te paard zitten en opscheppen.

Heeft Van Dale reden tot opscheppen over dit elektronische woordenboek? Naar mijn idee is er veel om op z'n minst tevreden over te zijn. Redactioneel en qua gebruikersvriendelijkheid is het optimum nog niet bereikt. Maar overheersend is toch de verwondering over de vele mogelijkheden die tien of twintig jaar geleden nog tot het rijk der luchtkastelen behoorden. Als je met dit schijfje bezig bent, heb je het gevoel dat de toekomst vandaag begonnen is.

Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal op cd-rom. Van Dale Lexicografie bv, Utrecht/Antwerpen. Basisversie f 339,-/Bfr. 6500, Plusversie f 582,-/Bfr. 10.990. Zie ook het kortingsaanbod voor leden van Onze Taal op bladzijde 359 van dit nummer. Inlichtingen over andere kortingsregelingen, netwerkversies en abonnementen bij de boekhandel en op de website van Van Dale: www.vandale.nl.