Onze Taal. Jaargang 69

[p. 344]

In het huwelijksbootje stappen
De oorsprong van een populaire zegswijze

Hans Beelen - Oldenburg, Duitsland

Hèhè, de bedankkaarten zijn verstuurd en de fotoreportage staat op internet. Nu nog wat leuke onderschriften erbij verzinnen. Maar wat hebben we nou eigenlijk gedaan? Zijn we getrouwd? Nee joh, veel te gewoontjes. Hebben we elkaar voor het altaar het jawoord gegeven? Nogal plechtstatig. Zijn we in het huwelijk getreden? Tikkeltje stijf. In de echt verbonden? Hou op! Nee wacht even, ik heb het: we zijn in het huwelijksbootje gestapt. Ja! Lekker informeel, leuke metafoor ook. Vooruit, typ het er maar bij.

Er wordt in het Nederlands heel wat in dat huwelijksbootje gestapt. Niet alleen op internetpagina's van kersverse echtparen, maar ook in de populaire pers en in advertenties. Partners doen het, maar ook fuserende concerns en universitaire faculteiten. Het huwelijksbootje bestaat trouwens echt. Je kunt het bij rederij Waterlelie boeken voor een rondvaart door de Amsterdamse grachten, vanaf de trouwlocatie, inclusief champagne en bruidstaart. Het bedrijf Vip-Air heeft zelfs ‘een ballon als huwelijksbootje’ in de aanbieding.

Illustratie: Hein de Kort

Het is echt een populaire zegswijze. Dat is al heel lang zo. Deel zes van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (1912) noemt in het huwelijksbootje stappen de ‘gewone uitdrukking voor: trouwen’. In 1835 wordt de uitdrukking al terloops vermeld door J.P. Sprenger van Eijk in zijn Handleiding tot de kennis van onze vaderlandsche spreekwoorden en spreekwoordelijke zegswijzen, bijzonder van de Scheepvaart en het Scheepsleven ontleend:

Als de bruid is in de schuit, (wij zouden thans zeggen in het huwlijksbootje) dan zijn de beloften uit. Spreekw. Men herinnert zich dikwijls zijne beloften niet meer, als men zijne begeerten verkregen heeft.

Te gewaagd

Sprenger van Eijk sprak waarschijnlijk uit ervaring over dat ‘huwlijksbootje’. Hij was predikant in de havenstad Rotterdam, en zal heel wat huwelijken hebben ingezegend. Als spreekwoordenverzamelaar kende hij het werk van zijn grote voorganger Carolus Tuinman, die meer dan honderd jaar daarvoor zijn tweedelige Oorsprong en uytlegging van dagelyks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden tot opheldering der vaderlandsche moedertaal het licht had doen zien, een uitputtende, welhaast oeverloze verzameling van spreekwoorden, zegswijzen en wat dies meer zij. In deel 2, verschenen in het jaar 1727, bespreekt hij net als Sprenger van Eijk die wat cynische levenswijsheid van de bruid in de schuit. Maar intrigerend is dat Tuinman, anders altijd zo compleet, met geen woord rept van het huwelijksbootje. Waarom niet? Was die uitdrukking in Tuinmans tijd misschien nog niet zo populair als in latere eeuwen? Het huwelijksbootje komt wel voor in de achttiende eeuw, bijvoorbeeld in de bekende roman in briefvorm Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) van Betje Wolff en Aagje Deken. In een van de brieven geeft mejuffrouw Maria Buigzaam aan de heer Hendrik Edeling een vertrouwelijk gesprek weer dat zij met de titelheldin had:

[p. 345]

Saartje: Als men jonge lieden zooveel goeds toekent, legt men hen onder de verplichting om zich wijselijk te gedragen, is 't zoo niet? maar gelooft gij, dat ik voor het huwelijk geschikt ben? dat's nog een vraag.
Ik: Volmaakt geschikt, onder twee voorwaarden: dat gij den man trouwt, dien gij zoo hoog acht als teeder bemint, en dat gij uwe sterke neiging tot het bijwonen van uithuizige vermaken wat beteugelt.
Saartje: Ja, als men in het huwelijksbootje is, is het uit: tenminste, als ik mij daarin begeven heb, neem ik afscheid van alle die kostelijke vertooningen, en daarom moet ik nu nog een hoope afdoen: wat de eerste voorwaarde betreft, daarop zal ik u het volgende antwoorden...

Het woord huwelijksbootje wordt hier niet alleen gebruikt uit behoefte aan stilistische variatie op huwelijk en trouwen, maar heeft tevens een schertsende connotatie. Het is een tikkeltje oneerbiedig en prozaïsch, zoals je tegenwoordig zegt: ‘een boterbriefje halen’. Daardoor was het huwelijksbootje in de achttiende eeuw vermoedelijk een spannende uitdrukking die je nog niet te pas en te onpas kon gebruiken. Tuinman kende de zegswijze misschien ook al, maar vond het te gewaagd om hem in de verzameling op te nemen. Pas later, in de negentiende eeuw, heeft het huwelijksbootje dat onvoegzame tintje verloren, en werd het een even populaire als niet-kritische uitdrukking.

Eigentijdse relatie

De oorsprong van de uitdrukking moet overigens waarschijnlijk gezocht worden bij een oud gebruik. De volkskundige en historicus J. ter Gouw merkte hier in De volksvermaken (1870) over op:

Naar oud Hollandsch gebruik voeren bruid en bruidegom ter kerke in een vercierd bootje met een kroontje aan den mast, ofwel in een tentschuitje, dat geheel met groen omvlochten was (...) Van dit gebruik is nog de spreekwijze ‘in 't huwelijksbootje stappen’, overgebleven, zoowel als 't rijmpje: ‘Wanneer de bruyt is in de schuyt, Is bidden en believen uyt.’

Waarom is het huwelijksbootje al zo lang zo'n populaire uitdrukking in het Nederlands? Dat heeft vast en zeker te maken met de metaforische kracht, het beeldend vermogen. Want neem nu bijvoorbeeld een andere maritieme huwelijksmetafoor: de haven van het huwelijk. Deze uitdrukking wordt lang niet zo frequent gebruikt als die van het huwelijksbootje. Achter de twee uitdrukkingen gaan uiteenlopende visies op het huwelijk schuil. Wanneer men ‘de haven van het huwelijk’ binnenvaart, betekent dat zoveel als ‘de reis en het gevaar zijn voorbij, we zijn veilig aangekomen en bewegen ons niet meer voort’, terwijl ‘in het huwelijksbootje stappen’ betekent ‘we gaan samen op reis met alle risico's van dien. We bewegen ons de wijde wereld in en wie weet in welk droomland we aankomen.’

Dat laatste getuigt van een duidelijk dynamischer kijk op de echtelijke band. Misschien verklaart dat waarom de uitdrukking anno 2000 steeds vaker wordt gebezigd. Dat eeuwenoude huwelijksbootje past bij een eigentijdse relatie.