Onze Taal. Jaargang 69

[p. 325]

[Nummer 12]

[p. 328]

Een toontje hoger of lager
Wat zegt de hoogte van onze stem?

Renée van Bezooijen - Katholieke Universiteit Nijmegen

Margaret Thatcher wist het, en ze maakte er gebruik van in haar politieke carrière: lagere stemmen klinken imponerender. Maar in Japan geniet een vrouw met een hoog stemgeluid juist meer aanzien, en bij goed luisteren blijkt er zelfs een verschil tussen Nederlandse en Vlaamse vrouwen hoorbaar. Over de lichamelijke maar vooral ook de culturele kant van stemhoogteverschillen.

Een jaar of twintig geleden was er een Japanse medicus op bezoek bij de afdeling Fonetiek van de Nijmeegse universiteit. Wat hij liet zien, was tamelijk bizar. Hij toonde opnames van operaties waarbij Japanse vrouwen hun stembanden lieten inkorten om op die manier een hogere stem te krijgen. De vrouwen waren alleen maar plaatselijk verdoofd, zodat ze tijdens de operatie voortdurend konden reageren op de ingreep. De chirurg trok de stemband telkens een stukje aan en vroeg dan: ‘Zo hoog genoeg, of nog ietsje hoger?’ De vrouwen konden het krijgen zoals ze het hebben wilden. Hier in het westen zijn we gewend aan facelifts en andere ingrepen ter verfraaiing van het visuele beeld, maar elders in de wereld richt men zich dus op ‘voicelifts’ om iets aan het vocale beeld te doen. Wat beweegt Japanse vrouwen om zo'n ingrijpende operatie te ondergaan?

Margaret Thatcher mat zich aan het begin van haar politieke loopbaan met hulp van een logopedist een lagere stem aan.
Foto: ANP

Ideale vrouw

Mensen met een lage stem komen zelfverzekerd en zelfstandig over, terwijl een hoge stem geassocieerd wordt met onzekerheid en onderdanigheid. Dat blijkt uit luisterexperimenten waarbij proefpersonen vrouwenstemmen te horen krijgen die met de computer zijn verhoogd en verlaagd. Uit zo'n experiment dat ik in Nederland heb uitgevoerd, kwam niet alleen naar voren dat vrouwen met een lage stem onafhankelijker worden gevonden, maar ook dat die verlaagde stemmen hoger gewaardeerd worden. Dat laatste is zeker niet in iedere cultuur het geval.

In Japan is hetzelfde experiment uitgevoerd en daar bleek men dezelfde associatie te hebben: een lage stem is een teken van zelfverzekerdheid, een hoge van nederigheid. Ook werd de Japanse proefpersonen gevraagd de kenmerken van de ideale vrouw en de ideale man aan te geven. De Japanners bleken een veel groter onderscheid te maken tussen de ideale man en de ideale vrouw dan de Nederlanders. Japanners zien graag dat een man beduidend zelfverzekerder en onafhankelijker is dan een vrouw. Nederlanders denken daar anders over. Daarnaast is de ideale vrouw voor een Nederlander een stuk onafhankelijker dan voor een Japanner. Deze ideaalbeelden kwamen tot uiting in de oordelen over de aantrekkelijkheid van de stemmen: de Japanse luisteraars vonden de verhoogde vrouwenstemmen veel aantrekkelijker dan de Nederlandse luisteraars.

De wens om zo'n hoge, aantrekkelijke stem te hebben is in Japan sterk aanwezig, maar Japanse vrouwen nemen niet altijd hun toevlucht tot zulke drastische maatregelen als chirurgische ingrepen. Ook op eigen kracht slagen ze erin om relatief hoog te praten. De gemiddelde toonhoogte van Japanse vrouwen ligt zo'n 40 Hz hoger dan die van Standaardnederlandssprekende vrouwen van dezelfde leeftijd. (Bij een toonhoogte van 1 Hz gaan de stembanden in één seconde één keer open en dicht.) Natuurlijk weten we niet helemaal zeker of de Japanse vrouw haar stem wat forceert. Voor hetzelfde geld verlaagt de Nederlandse vrouw haar stem - en misschien helpen ze de natuur allebei een handje, de een omhoog en de ander omlaag.

[p. 329]

Accommodatie

We hoeven trouwens niet helemaal naar Japan om cultureel bepaalde verschillen in toonhoogte te vinden: ook binnen het Nederlandstalige gebied zijn die te beluisteren. Zo komt uit metingen naar voren dat dialectsprekende vrouwen uit Tielt (West-Vlaanderen) gemiddeld een 40 Hz hogere toonhoogte hebben dan Standaardnederlandssprekende vrouwen uit Nederland. En ook binnen Nederland zijn er systematische verschillen: Groningssprekende vrouwen uit Bedum

Blijkbaar wordt het in het zuiden voor vrouwen mooier of passender gevonden om enigszins hoger te praten dan in het noorden.

praten 25 Hz lager dan Limburgssprekende vrouwen uit Valkenburg. Deze verschillen zijn statistisch significant, dat wil zeggen dat ze niet aan het toeval toe te schrijven zijn. Ze blijven bijvoorbeeld ook bestaan als je de vrouwen selecteert op gelijke lichaamslengte. Een culturele verklaring ligt voor de hand. Blijkbaar wordt het in het zuiden voor vrouwen mooier of passender gevonden om enigszins hoger te praten dan in het noorden.

Misschien wat minder bewust passen mensen hun toonhoogte ook aan de lichaamsomvang van hun gesprekspartner aan. Heel opvallend is de hoge toon waarop volwassenen tegen baby's praten. Door hoog te praten wordt de psychologische afstand tussen de gesprekspartners verkleind en wordt de spreker minder bedreigend voor de hulpeloze toegesprokene. Deze tendens tot accommodatie, tot aanpassing aan de stemeigenschappen van de toegesprokene, wordt in vrijwel alle culturen aangetroffen. Ook schijnen baby's zich aan te passen aan hun ouders. Metingen die Philip Lieberman in 1967 bij een tien maanden oud jongetje verrichtte, lieten dit zien. In zijn eentje babbelde het kind op een toonhoogte van 430 Hz, met zijn moeder zakte zijn stem tot 390 Hz en met zijn vader tot 340 Hz.

Brom en piep

Er is kennelijk een relatie tussen toonhoogte en lichaamsomvang, maar wat is die dan precies? Door verschillen in de bouw van het strottenhoofd praten vrouwen op een hogere toon dan mannen, en kinderen hoger dan volwassenen. Met name de eigenschappen van de stembanden spelen hierbij een grote rol: hoe stijver, gespannener, korter en dunner de stembanden, hoe sneller ze trillen. En hoe meer trillingen, hoe hoger de stem.

Eenjarige baby's zitten op 400 Hz. Tot aan de puberteit daalt de toonhoogte geleidelijk tot zo'n 220 Hz. Daarna treedt er bij jongens een spectaculaire en snelle daling in, die gepaard gaat met een sterke vergroting van het strottenhoofd. Dit verschijnsel staat bekend als ‘de baard in de keel’. Ten gevolge van hormonale ontwikkelingen zijn de stembanden van mannen aan het einde van de puberteit zo'n 50% langer dan die van vrouwen. Volwassen mannen hebben een toonhoogte van rond de 100 Hz; vrouwen, zoals gezegd, van rond de 200 Hz. Er bestaat natuurlijk veel variatie door individuele verschillen en door de genoemde culturele factoren, maar toonhoogte wordt ook beïnvloed door leeftijd. Zo gaan volwassen mannen steeds hoger spreken naarmate ze ouder worden.

Illustratie: Frank Dam

Lichamelijk en cultureel bepaalde toonhoogteverschillen.

De samenhang tussen de lengte van de stembanden en toonhoogte geldt niet alleen voor mensen, maar ook voor dieren: een muis piept en een beer bromt.

[p. 330]

Olifanten schijnen zelfs op zo'n lage toon met elkaar te communiceren dat mensen het niet kunnen horen. Een voordeel van lage tonen is dat ze ver dragen. Vrouwtjesolifanten kunnen zo over grote afstanden laten weten dat ze wel zin hebben in een mannetje, en dat is heel belangrijk, want ze hebben maar zelden zin.

Mensen en dieren houden rekening met de relatie tussen lichaamsomvang en toonhoogte: een hoog piepend stemgeluid wordt met een klein organisme geassocieerd en als veel minder bedreigend ervaren dan een laag brommend stemgeluid, waarvan wordt verwacht dat het door een omvangrijk wezen wordt voortgebracht. Bij een piep kun je rustig doorgaan met wat je aan het doen bent, bij een brom kun je beter maken dat je wegkomt. Deze kennis kan je levensbehoud betekenen.

Margaret Thatcher

Mensen die aanzien willen verwerven, doen er dus goed aan te ‘brommen’ in plaats van te ‘piepen’. Margaret Thatcher, voormalig eerste minister van het Verenigd Koninkrijk, heeft heel bewust gebruikgemaakt van deze truc. Toen ze haar politieke loopbaan begon, heeft ze een tijdje bij een logopedist gelopen om zich een lagere stem aan te meten. Ze dacht hiermee haar autoriteit en de zeggingskracht van haar woorden te vergroten. Opnames voor en na de training lieten een toonhoogtedaling zien van 46 Hz, een opzienbarend effect. Het effect van een verlaagde toonhoogte wordt als algemeen principe ook vaak in gesprekstrainingen benadrukt. Dus concentreer je bij iedere lezing, vlak voor je begint, even op je stembanden: praat laag en er wordt beter naar je geluisterd.