Onze Taal. Jaargang 69

[p. 308]

Woordenboek van de poëzie
Baai

Guus Middag

Een paar jaar geleden bevond de dichter Willem van Toorn zich in de vallende avond op het strand, ergens aan de Portugese kust. Hij zag het langzame deinen van de zee. Hij zag de vissersschepen dicht bij de kust voor anker liggen. Het lage licht streek over de masten. Hij zag het dorpje en hoorde de stemmen op straat. Daarboven rezen heuvels uit, met schapen en een enkele herder, wier geluiden zich bij het avondlijk gemompel voegden. De kust vormde hier een boog, en het leek alsof deze bocht met het strand, het dorp en de heuvels een arm om de traag golvende, in zichzelf verzonken zee sloeg. De dichter beleefde hier een moment waarop alles even met alles leek samen te vallen. Maar hoe deze wonderlijke sensatie onder woorden te brengen?

Eerst maar eens de locatie aangeven. Boven het gedicht in wording verscheen als titel ‘Sesimbra’: Portugese badplaats, met strand en ankerplaats, zo'n veertig kilometer ten zuiden van Lissabon, tussen Kaap Espichel en Setúbal. En vervolgens vertelde hij gewoon maar eens wat hij zag, in nuchtere bewoordingen, in de eerste acht regels van zijn gedicht. Daarna zou zich vermoedelijk vanzelf wel de ene regel of het ene woord aandienen waarin zijn ervaring zich het best liet vangen:

Hoe de boog van land en water,
het gewillig zich laten omarmen
van de langzame zee (voor anker
de visserschepen, het lage

licht op de masten) door
de heuvels compleet met schapen
en herders boven de straten
van het dorp in de mompelende avond

één seconde volmaakt
samenvalt met het woord
dat voor in de mond ligt: baai.

Het is een gedicht van één zin, één hoe-zin, die zich langzaam ontrolt en geleidelijk uitmondt in het ene woord waar dit gedicht om draait: het woord baai.

Wat Van Toorn daar bij Sesimbra ziet, vormt voor hem blijkbaar de perfecte baai, de baai uit het boekje, de baai om je vingers bij af te likken, bij het zien waarvan hij niets anders meer kan bedenken dan het woord dat zich al min of meer vanzelf in zijn mond gevormd heeft: baai. Dat is het op het eerste gezicht verrassende, maar bij nader inzien toch ook wel wat teleurstellende slot van het gedicht. Het heeft iets armzaligs en ook wel iets van een nederlaag: de dichter die niet eens op zoek gaat naar een eigen formulering, maar meteen kiest voor het woord dat nu eenmaal bestaat voor wat hij ziet. Tegelijk schuilt er ook wel iets humoristisch in deze openlijk beleden onmacht: de dichter die de zeldzame sensatie beleeft dat woord en werkelijkheid, taal en beeld, gedurende één seconde volmaakt samenvallen en daar meteen dan ook maar handig van profiteert.

Verwarrend

Wie de kaart erop naslaat om deze voorbeeldige baai eens van dichtbij te bekijken, ziet bij Sesimbra inderdaad een mooie ronde komvormige inham in de kustlijn. Maar vreemd genoeg is het woord baai (of baía, zoals ze daar zeggen) nergens te vinden. Op Turinta's Mapa de Estradas van de Costa de Lisboa, schaal 1:128.000, zien we wel een ‘praia’ (‘strand’), om precies te zijn de of het Praia da Califórnia, en links en rechts ook nog wat andere praia's, en ook een ‘cabo’ (‘kaap’) en een ‘porto’ (‘haven’), een ‘ponta’ (‘punt’) en een ‘cova’ (‘kloof’), maar de dichtstbijzijnde baía is pas zo'n twintig kilometer oostelijker te vinden, waar de kust bij de monding van de Sado een heel mooie grote ronde bocht naar links maakt, met een ingewikkelde landtong erin: de grote Baía de Setúbal.

Bedoelde Van Toorn deze baai in de verte, waarop hij vanaf het strand van Sesimbra misschien uitzicht had? Het is niet erg aannemelijk. De intimiteit van zijn gedicht moet, gelet ook op de titel, wel betrekking hebben op het ronde, goed van de open oceaan afgeschutte kommetje bij Sesimbra. Ook de reisgids voor Portugal (van J. Rentes de Carvalho) spreekt hier niet van een baai, maar tot twee keer toe van een bocht, ‘die door de haar omringende bergen uitzonderlijk goed beschut wordt tegen de wind en alleen in het zuiden open is.’ Had Van Toorn dus ten onrechte een bocht aangezien voor een baai, en nog wel voor het prototype van een baai? Of was het misschien zo dat een Portugese ‘praia’, zeker indien hij of zij lekker beschut gelegen was tussen een ‘cova’ en een ‘cabo’, min of meer overeenkwam met wat in het Nederlands wel een baai wordt genoemd? En misschien was een Portugese ‘baía’ dan wel wat bij ons een golf heet? Waar ging een bocht eigenlijk over in een baai, en wanneer werd een baai een golf?

Volgens Van Dale is een baai een ‘ronde inham van de zee in het land’, met als synoniemen zeeboezem en zeearm. Een golf is de grote uitvoering daarvan: ‘wijde baai, ruime zeeboezem’. In een bocht ziet Van Dale niet veel meer dan een ‘buiging van een kust’ en ‘vandaar’, verwarrend genoeg, een verzamelnaam voor ‘golf, baai, inham’. Maar blijkbaar kan een bocht geen boezem zijn, hoewel volgens hetzelfde woordenboek een boezem toch niet veel anders is dan een ‘diep ingaande, wijde baai of bocht van de zee’.

Prettige associaties

Ingewikkeld allemaal. Dat Van Toorn bij Sesimbra ten onrechte van een baai sprak, lijkt mij aannemelijk, maar als verzachtende omstandigheid mag gelden dat wij in eigen land nu eenmaal geen baaien hebben, of we noemen ze anders, terwijl we er op reis altijd wel graag een zien, ook als het er volgens de regels geen is. Want er hangt een zwerm van prettige associaties

[p. 309]

om de baai heen: zon, zee, kalmte, vis, wijn, vakantie. En een baai is ook altijd mooi.

‘Costa de Lisboa’. 2e ed., uitgave Turinta, Cascais, Portugal (fragment)

Noteren wij daarom in het woordenboek van de poëzie: ‘Baai, eigenlijk een soort van boezem, en soms ook wel een kleine golf, maar voor deze ene keer ook: bocht, met zodanige baaiachtige kwaliteiten dat men, bij zekere lichtval en in de juiste stemming, gerust van een baai mag spreken, inz. in het geval van de bocht (eigenlijk “praia”) van Sesimbra (Port.), zie aldaar ter plekke, bij voorkeur in de vooravond (vanuit Lissabon, over de Ponte de 25 Abril, de A2 in zuidelijke richting, tot aan de afslag Amora, vandaar de N378 tot in Sesimbra, in het dorp zelf de bordjes naar het strand (“Praia da Califórnia”) volgen).’