Onze Taal. Jaargang 69

[p. 296]

Ontbrekende leestekens
Kunstacademiestudenten vullen gaten in het schrift

Redactie Onze Taal

Voor lang niet alles bestaat een leesteken. Hoe geef je in je tekst aan dat je iets niet letterlijk bedoelt, maar bijvoorbeeld als een grapje? Of dat ‘hij’ ook ‘zij’ is? Tijd voor een prijsvraag. Een groep kunstacademiestudenten kreeg de opdracht: ontwerp leestekens die nog niet bestaan maar waar wel behoefte aan is.

Wie wil aangeven dat de zin die hij opschrijft een vraag is, zet er een vraagteken achter. En wie wil benadrukken dat iets een uitroep of bevel is, heeft het uitroepteken tot zijn beschikking. En zo zijn er nog veel meer leestekens: de punt om twee zinnen van elkaar te scheiden, de komma om een leespauze aan te geven, de aanhalingstekens om citaten te markeren, enzovoort.

Maar voor lang niet alles bestaat een leesteken. Want hoe geef je in je tekst aan dat je iets niet letterlijk bedoelt, maar als grapje, of als het tegenovergestelde? Of dat iets door iedereen beweerd wordt, maar dat je het daar niet per se mee eens hoeft te zijn? Of dat je weliswaar ‘hij’ schrijft, maar ook ‘zij’ bedoelt?

Vijf leestekens

We besloten deze ‘gaten in het schrift’ te vullen. Daarvoor schreven we een prijsvraag uit onder studenten van de Academie voor Kunst en Vormgeving in Den Bosch - om precies te zijn de eindexamenklas van de afdeling Visuele Communicatie. De opdracht luidde: ontwerp vijf leestekens die nog niet bestaan maar waar wel behoefte aan is, en verzin (en ontwerp) eventueel nog andere van zulke ontbrekende leestekens. Het ging om de volgende tekens:

1. het ‘maar niet heus’-teken

Vaak wordt er precies het tegenovergestelde bedoeld van wat er wordt gezegd. De zin

Dat was weer lekker

kun je makkelijk zo uitspreken dat het voor iedereen duidelijk is dat het helemáál niet lekker was. Maar hoe doe je dat op schrift?

2. het ‘men zegt’-teken

Toen de Chileense dictator Pinochet in Engeland gevangenzat en er discussie was over de vraag of hij terug mocht naar Chili, werd er op het Journaal gezegd:

Pinochet zou ziek zijn.

Daarmee werd bedoeld: er wordt beweerd dat hij ziek is, maar of dat werkelijk zo is, is nog maar de vraag. Nu is het in dit geval wel duidelijk wat de bedoeling is, maar in

Hij zou eerlijk zijn

ligt dat al wat lastiger. Hier kunnen twee dingen bedoeld zijn: ‘hij was van plan eerlijk te zijn’, maar ook ‘men zegt dat hij eerlijk is’. Alle reden dus voor een teken dat aangeeft: ‘dat wordt gezegd, maar of het juist is, is niet zeker’.

3. het ‘hij is ook zij’-teken

Vaak staat er in een tekst hij als er ook vrouwen mee bedoeld worden. Bijvoorbeeld:

De lezer kan lezen wat hij wil; hij is om zo te zeggen vrij.

Overduidelijk gaat het hier om mannen én vrouwen. Soms wordt dit probleem opgelost door ‘hij/zij’ te schrijven, of door in een voorwoord uit te leggen dat hij eigenlijk ook ‘zij’ betekent. Lastig allemaal. Er moet eigenlijk een leesteken komen dat in één oogopslag duidelijk maakt hoe het zit met hij en zij.

4. het ‘vrije indirecte rede’-teken

De vierde categorie is de lastigste. Stel dat je wilt opschrijven dat een meisje bedenkt hoe lekker de taartjes op tafel eruitzien, dan kun je dat zo doen:

Ze dacht: ‘Wat zien die taartjes er lekker uit!’

Maar je kunt evengoed dit opschrijven:

Wat zagen die taartjes er lekker uit!

Deze laatste vorm (die in taalkundig jargon ‘vrije indirecte rede’ heet) is niet zonder gevaar, omdat niet altijd duidelijk is wie (in dit geval) de taartjes nu lekker vond: de schrijver of iemand anders. Een Duitse politi-

[p. 297]

cus heeft een paar jaar geleden grote problemen gekregen doordat hij had gezegd:

En wat de joden betrof: hadden die zich in het verleden niet een rol aangematigd die hun niet toekwam? Moesten zij niet eindelijk eens wat beperkingen accepteren?

De politicus gaf weer wat de nazi's destijds dachten (hij gebruikte dus die ‘vrije indirecte rede’), maar bijna iedereen begreep het anders: het was de politicus zélf die zulke ideeën heeft. Als de politicus z'n tekst had opgeschreven en daarbij een ‘vrije indirecte rede’-teken had kunnen gebruiken, was er niets aan de hand geweest.

5. het nadrukteken

Twee zinnen hiervóór staat ‘zélf’, met een accent. Dat accent dient (net als in ‘hiervóór’ trouwens) om nadruk weer te geven. Maar zo'n accent wordt soms ook gebruikt om niet nadruk, maar uitspraak weer te geven. In

Mooi weer hè?

is de laatste klank een korte e (als in wel). Maar in

Hé, kom eens hier!

is de e lang (ongeveer als in twee). Dat teken voor een lange klank is dus precies hetzelfde als het nadrukteken. Daarom zou het goed zijn als er een nieuw nadrukteken wordt verzonnen.

6. vrije opdracht

Waarschijnlijk zijn er nog veel meer ‘gaten in het schrift’. Bij deze zesde, vrije opdracht konden de studenten zelf bedenken welk leesteken er nog niet is, waarom daar tóch behoefte aan is, en hoe het eruit zou kunnen zien.

De winnende ontbrekende leestekens

Het ‘maar niet heus’-teken

Het ‘men zegt’-teken

Het ‘hij is ook zij’-teken

Het ‘vrije indirecte rede’-teken

Het nadrukteken

Het enzovoortteken

Het ‘retorische vraag’-teken

Volgens de jury ontwierp Annemarie Roos de beste ‘leestekens die niet bestaan maar waar wel behoefte aan is’. Haar oplossingen staan hierboven afgebeeld.

Annemarie Roos: ‘Het was een heel lastige opdracht. Een leesteken is iets abstracts, maar deze nieuwe tekens moesten tegelijk ook beeldend, figuratief zijn. Het ging erom de gulden middenweg te zoeken. Het moeilijkst vond ik het “maar niet heus”-teken en het “men zegt”-teken, waarschijnlijk omdat die qua betekenis erg dicht bij elkaar liggen. Bij het “men zegt”-teken ben ik uitgegaan van het armgebaar waarmee je aangeeft: “ik weet het niet zeker”, en voor “maar niet heus” gebruikte ik het aanhalingstekensgebaar. Bij de “vrije indirecte rede” moest ik denken aan een bril (je ziet iets door andermans ogen), bij “hij/zij” aan “zon/maan”, bij “enzovoort” aan een oneindige cirkel, en mijn nadrukteken was oorspronkelijk een drukkende hand. Voor het “retorische vraag”-teken kantelde ik een gewoon vraagteken en verving ik de punt door een pijltje dat gericht is op de vraag - om aan te geven dat het om de vráág gaat en niet om een antwoord.’

De winnende oplossing in de praktijk

Hoe zien de winnende tekens eruit in de praktijk? We schreven een tekst waarin alle nieuwe leestekens een plaats konden krijgen:

‘Beeldend, sprekend en goed toepasbaar’

De studenten vonden het - niet geheel verwonderlijk - een moeilijke opdracht. Maar uiteindelijk slaagden ze

[p. 298]

er allemaal in op de vijf verplichte onderdelen met oplossingen te komen, en er bovendien twee ontbrekende leestekens aan toe te voegen: het enzovoortteken en een teken dat een retorische vraag aangeeft. Een jury bestaande uit Frank Dam (Academie voor Kunst en Vormgeving), Ad van der Kouwe (bureau voor grafische vormgeving Manifesta, dat Onze Taal vormgeeft) en Kees van der Zwan (redactie Onze Taal) boog zich over de inzendingen, en lette daarbij op de originaliteit, herkenbaarheid, bruikbaarheid, toepasbaarheid, attentiewaarde en schoonheid van de leestekens. Unaniem kwam zij tot de conclusie dat de inzending van Annemarie Roos op al deze punten het best scoorde. ‘Mooi, beeldend, helder, sprekend en goed toepasbaar’, vond de jury haar oplossingen.

De winnende inzending van Annemarie Roos vindt u op de voorgaande pagina: eerst los en daarna toegepast in een speciaal voor de gelegenheid geschreven tekstie. Verder staan hierboven nog enkele oplossingen waar de jury van onder de indruk was.

Andere opmerkelijke oplossingen

Het ‘maar niet heus’-teken en het ‘hij is ook zij’-teken van Kim Bell. De jury vond beide oplossingen (die vette knipoog en die sekseaanduidingen met rondje en punten) ‘opvallend geestig’.

Het ‘vrije indirecte rede’-teken van Monique Brands: ‘veelzeggend en leuk’.

De nadruktekens van Carlijn Bottemanne: ‘inventief en origineel’.