Onze Taal. Jaargang 69

[p. 290]

Dynamische typografie
De onbegrensde mogelijkheden van het beeldscherm

Frans van Mourik - docent vormgeving van visuele informatie, Technische Universiteit Delft

Steeds vaker lezen we teksten niet van papier, maar van het beeldscherm, waar veel meer mogelijk is. Beeld, geluid en tekst kunnen elkaar op allerlei manieren ondersteunen. Hoe gaat dat precies? En wat werkt het best? Moet een internetkrant eruitzien als een pagina uit de Volkskrant, als een lichtkrant of toch anders? En hoe kun je op het scherm je teksten nog expressiever maken? Keus genoeg.

Het gebruik van het beeldscherm voor het weergeven van tekst is de ingrijpendste ontwikkeling op het gebied van de typografie sinds de uitvinding van de boekdrukkunst. In de loop der eeuwen zijn lettertypen, bladindelingen, hiërarchische middelen, kortom alles waar de typograaf zich van bedient, gebaseerd geweest op bedrukt papier: een statisch, tweedimensionaal medium. Een beeldscherm biedt niet alleen vele nieuwe mogelijkheden, maar lijkt tegelijk het fundament onder de oude, vertrouwde typografische ordening weg te trekken. Zo heeft een beeldscherm geen bladzijden (al doen computertermen als internetpagina en tabblad soms anders vermoeden), hoeft de tekst geen vaste vorm te hebben en kan een oorspronkelijk tweedimensionale tekst er een derde en vierde dimensie (beweging) bij krijgen. Bovendien is een beeldscherm zelden een onbeschreven blad; tekst bevindt zich meestal in de context van beelden en andere teksten - neem alleen al de meeste websites: die zijn voorzien van een duizelingwekkende massa van teksten, beelden, advertenties, buttons, pictogrammen, enzovoort. Tot slot behoort de combinatie met geluid ook nog tot de mogelijkheden.

Plumb Design Thesaurus-website (http://www.plumbdesign.com/thesaurus). Hier kan associatief gezocht worden in een database met woorden. Rondom een geactiveerd woord verschijnt een netwerk van geassocieerde woorden. Onderaan staat een bedieningspaneel.

Geen hiërarchie

Op een beeldscherm is tekst een apparaat geworden met een bedieningspaneel waarmee je je zoektocht naar bepaalde informatie enigszins kunt sturen. Aan de andere kant zitten er - op de een of andere manier kenbaar gemaakt - ook nog allerlei bedieningsmogelijkheden in de tekst zelf, zoals koppelingen met beelden, geluiden en andere stukken tekst die te voorschijn komen als je er met je cursor op staat of met je muis op klikt. De persoon voor het beeldscherm is zo niet langer alleen lezer, maar ook gebruiker van de tekst. Hij kan zelf gedeeltelijk bepalen op welke manier hij een stuk tekst tot zich neemt, met andere woorden: de tekst is ‘interactief’.

Voor het lezen van een roman zullen de voordelen hiervan gering zijn. Voorbeelden van literaire meesterwerken die op de nieuwe mogelijkheden zijn gebaseerd, ben ik nog niet tegengekomen. En veel mensen printen een e-mailtje van enige omvang liever uit dan dat ze het op het scherm lezen. Voor het zoeken naar informatie en het lezen van korte berichten is het beeldscherm echter ideaal. Het is alleen niet eenvoudig om vorm te geven aan de veelheid van verschillende teksten die zich vaak op een beeldscherm bevindt. Op papier is er meestal sprake van een starre, hiërarchische ordening. Bij teksten op een beeldscherm is dat vaak niet het geval. In een papieren krant zijn de berichten bijvoorbeeld vaak gerubriceerd, terwijl de elektronische krant vaak alleen ongestructureerde lijsten met koppen geeft. Welke relevantie ze hebben en welke onderlinge relaties er zijn, moet de beeldschermgebruiker dan maar zelf bepalen.

Interactieve kranten

De eerste pogingen om vorm te geven aan interactieve teksten lieten vrij structuurloze collage-achtige oplossingen zien, zoals in de thesis over hypertekst (voorzieningen voor koppelingen van teksten, geluid en beeld) van Michael Worthington uit 1995. Het is een duidelijke demonstratie van de mogelijkheden, die op een beeldscherm, in tegenstelling tot in ge-

[p. 291]

drukte media, bijna onbeperkt zijn. Op het hier afgebeelde voorbeeld komt dit nog niet eens volledig tot uiting, omdat de kleuren en bewegingen niet zichtbaar zijn. Iedere klik op een afgebeeld onderwerp voegt een tekst toe, die zich op de een of andere manier moet onderscheiden van de andere. De vormgeving is wel consequent, maar nog niet geheel bevredigend. Het is een staalkaart van mogelijkheden. Pogingen om een betekenisvoller onderscheid in de vorm van de weergave aan te brengen zien er vaak al veel soberder uit.

Michael Worthington, Hypertype, ‘een non-lineaire, navigeerbare, typografische ruimte’, 1995. In dit experimentele ontwerp worden de mogelijkheden van hypertekst verkend. Samen met kleur, beweging en geluid is het erdoorheen klikken een verrassende ervaring die fraaie grafische voorstellingen oplevert.

Interessant is in dit verband om te kijken naar de vormgeving van interactieve kranten. In principe is een krant een bak vol berichten die door de krantenredactie zijn geselecteerd en op de een of andere manier geordend. In een interactieve krant hoeven die niet in een vaste vorm getoond te worden. Veel kranten doen dat nog wel. De interactieve versie van de New York Times laat een net echte krant zien waarvan de pagina's gevuld zijn met koppen in de stijl van een gedrukte krant. Doordat een beeldscherm een kleiner formaat heeft dan een krantenpagina, is er geen plaats voor de rest van de tekst. Die bereik je door op een kop te klikken, waarna de kranten- en alle overige vormgeving ook meteen verdwenen zijn en de lezer geconfronteerd wordt met een lap standaard-internettekst. Deze interactieve New York Times laat zien dat het eigenlijk onnodig beperkend is om te proberen een vorm uit de gedrukte traditie te vertalen in een beeldschermvorm. Namaakdrukwerk is geen vooruitgang. Het is zinvoller om de eisen die we willen stellen aan de presentatie van het nieuws eerst op een meer fundamenteel niveau opnieuw te formuleren, rekening houdend met de mogelijkheden van het medium.

On-line-buitenland-editie van NRC Handelsblad (http://buitenland.nrc.nl), ontworpen door Eden. Er zijn twee horizontale stromen van koppen waaruit gekozen kan worden. Het aandachttrekkende effect van krantenkoppen wordt hier bereikt door de tekst te laten bewegen, hetgeen op deze statische weergave helaas niet zichtbaar is.

Experimenteel ontwerp voor een interactieve krant. Royal College of Art, Londen. Nieuwsberichten drijven rond in een typografische ruimte. Wanneer een bepaald bericht wordt aangeklikt, vormt er zich een groep verwante berichten omheen. Zo ontstaat een ordening op basis van de voorkeur van de lezer.

Een rivier van tekst

De buitenlandeditie van de NRC op internet gaat al weer verder met het loslaten van de traditionele vormen. De verschillen in ‘attentiewaarde’, waarmee belangrijk nieuws zich onderscheidt van minder belangrijke gebeurtenissen, zijn niet tot stand gebracht door tekst vetter of groter te maken, maar door de toepassing van beweging. Het belangrijkste nieuws stroomt als een rivier van tekst horizontaal over het scherm. Wanneer de lezer zijn cursor op een kop plaatst die hem interesseert, vertraagt de stroom waarin deze zich bevindt en door op de kop te klikken roept hij het artikel in een venster op. De rest van de lay-out blijft aanwezig, zodat alle middelen om door het nieuws te navigeren beschikbaar blijven. Op zo'n manier kan men onderwerpen in principe gemakkelijker en sneller vinden dan in een gedrukte krant.

De volgende vraag is natuurlijk of we zelf geen invloed kunnen hebben op de redactie van het nieuws. Is het niet mogelijk om door het opgeven van persoonlijke voorkeuren een aan ons aangepaste selectie van het nieuws te krijgen? Een experiment in die richting van een student van het Royal College of Art in Londen toont hoe dat eruit zou kunnen zien. Net als de twee andere besproken kranten is het nieuws in eerste instantie teruggebracht tot een aantal labels. Ze drijven in een soort soep voor en achter elkaar over het scherm. Wanneer een label wordt aangeklikt, stopt het en verzamelt het labels die er inhoudelijk mee geassocieerd zijn om zich heen. Ze komen naar voren en kunnen ook als groep worden opgeslagen.

Bibliotheek van kikkerdril

De verbanden tussen de onderwerpen kunnen op verschillende wijzen worden weergegeven. In het geval van een krant kan de redactie handmatig koppelingen aanbrengen, maar dit is nogal arbeidsintensief; ook andere methoden zijn denkbaar. Een programma kan bijvoorbeeld kijken naar de frequenties waarin bepaalde termen in een artikel voorkomen, en die kunnen dan vergeleken worden. Een opmerkelijk project is daarop gebaseerd. In een experimenteel computerprogramma met de naam Blobby Text wordt ook de typografie grotendeels losgelaten en worden tekstdocumenten grafisch weergegeven als bollen met uitstulpingen. De uitstulpingen geven aan of bepaalde van tevoren opgegeven termen voorkomen in een document. Hoe langer de uitstulping, hoe hoger de frequentie. Op basis van de zo ontstane vormen kunnen de bollen weer gegroepeerd worden, enzovoort. Zo ontstaat een soort bibliotheek van kikkerdril.

[p. 292]

Blobby Text, Randy Rohrer, 1999. Ieder object geeft een tekstdocument weer. De uitstulpingen brengen de relatieve frequentie van bepaalde trefwoorden in beeld. Documenten kunnen op basis hiervan met elkaar vergeleken worden.

Een nieuw probleem is dan hoe je de uitstulpingen moet benoemen. Blobby Text plaatst er tekstjes bij. Het blijkt dan dat letters toch platte dingen blijven en eigenlijk wezensvreemd in een driedimensionale omgeving staan. Grootteverschillen kunnen erop duiden dat de ene tekst dichterbij is dan de andere, maar kunnen eveneens voor een hiërarchisch onderscheid staan. Wanneer tekst niet recht van voren bekeken kan worden, is die ook al gauw niet goed leesbaar. Hoe letters dan wél kunnen worden toegepast in een ruimte is een belangrijk nieuw probleem voor beeldschermtypografen.

Woord voor woord

Gedrukte tekst wordt gelezen van links naar rechts en van boven naar beneden. Het tempo waarin we dat doen, bepalen we zelf. Op het beeldscherm, waar we de factor tijd kunnen gebruiken, is het niet nodig alle tekst tegelijk te laten zien. We kunnen een tekst woord voor woord of zin voor zin laten verschijnen. Ook is het dan niet meer nodig om woorden en zinnen in de gebruikelijke volgorde te laten zien. Opeenvolgende woorden kunnen na elkaar op willekeurige posities op het scherm verschijnen.

De tweede regel mag best boven de eerste opdoemen, en ook de leesrichting - van links naar rechts of andersom, of hoe dan ook - wordt een expressief middel. Dat geldt ook voor het tempo waarin de tekstonderdelen na elkaar verschijnen, en de wisselingen die daarbij gebruikt worden. De expressiviteit van geschreven taal komt op die manier in de buurt van die van gesproken taal. Het effect kan heel persoonlijk zijn.

Fragment uit een briefje in de vorm van een ‘QuickTime Movie’. De woorden verschijnen na elkaar. Hier krijgt het woord favor ineens een heleboel nadruk doordat het opzwelt als een airbag. In dit briefje zitten nog veel meer effecten waardoor het bijna op gesproken taal gaat lijken.
Bron: Medialab

Heel bijzonder is ook het effect dat ontstaat als deze in tijd en vorm gestructureerde tekst gecombineerd wordt met gesproken tekst. Reclamejongens hebben goed door welke indringendheid dit aan een boodschap kan geven; het wordt regelmatig gebruikt in televisiespotjes. Een heel goed poëtisch voorbeeld vind ik de gedichten die het Comité 4 en 5 mei in 1999 op de televisie liet vertonen.

De ontwikkelingen op het gebied van de beeldschermtypografie zijn nog lang niet ten einde. De technische mogelijkheden ontwikkelen zich op het ogenblik misschien wel sneller dan dat er toepassingen voor gevonden worden. Er zullen teksten blijven waarvan je de vorm wilt vergeten, waar je je in wilt verliezen. Misschien dat drukwerk daar de geschiktste vorm voor blijft. Uit de mogelijkheden die beeldschermtypografie biedt, zullen zich waarschijnlijk heel nieuwe soorten tekstdocumenten ontwikkelen. Zo opent zich na vijfhonderd jaar drukwerk in korte tijd ineens een wijd en avontuurlijk perspectief voor tekst.

Poëzieclip van Johan Berends, in 1999 gemaakt voor de televisie, in opdracht van de NOS en het Comité 4 en 5 mei. Ook hier komt het effect pas tot zijn recht met geluid en beweging. De schaduw van een man glijdt voort over een pad. Het gedicht wordt voorgedragen, terwijl bepaalde woorden eruit opdoemen, groter worden en vervagen.

‘Een man dacht dat hij vrij was / en een engel sloeg hem neer, // de man zei dat hij vrij was / en weer sloeg de engel hem neer, // maar de man zei opnieuw dat hij vrij was / en opnieuw sloeg de engel hem neer, // toen schreeuwde de man dat hij vrij was, / dat hij altijd vrij was, dat hij nooit iets anders dan vrij zou zijn / en de engel sloeg hem tot bloedens toe neer // en schaamte en vergeefse moeite woeien op / en verspreidden zich als stof / over de grijze aarde // en de man stamelde dat hij vrij was, / dat hij dacht dat hij vrij was / en de engel vloog weg.’

(Toon Tellegen)