Onze Taal. Jaargang 69

[p. 272]

Sceptische cellisten en fascinerende fascisten
De uitspraak van de c

Corriejanne Timmers

Silicium, Ajacied, sociaal... de uitspraak van de c in woorden is niet zonder problemen. Wat zijn de regels en wat de uitzonderingen? En hoe behandelt Van Dale dit probleem? De bonte uitspraakvariatie van de c op een rijtje.

Toen ik als kleuter ontdekte dat mijn voornaam niet met een k begon, maar met een c, was ik helemaal overstuur. Mijn ouders hadden zich vergist en daardoor heette ik nu ‘Sorriejanne’! Het heeft behoorlijk lang geduurd voordat ik wilde aannemen dat een c niet altijd wordt uitgesproken als [s] maar soms als [k]. Jaren later kwam ik erachter dat het allemaal nog veel ingewikkelder is. De c kan namelijk op maar liefst zes verschillende manieren worden uitgesproken: als [s] in cent, als [k] in code, als [ks] in Ajacied, als [ts] in silicium, als [tsj] in cello en als [z] in acacia (tweede c). Hoe is dat allemaal zo gekomen? En vooral ook: wat zijn de regels, en wat de uitzonderingen?

Grieks → Latijn → Frans

Veel woorden met een c zijn in onze taal terechtgekomen via het Frans. De meeste ervan komen oorspronkelijk uit het Latijn, en sommige daarvan komen weer uit het Grieks. Het Grieks had - en heeft - geen c. Van oorsprong Griekse woorden die in het Nederlands een c bevatten, werden in het Grieks geschreven met een kappa (κ). De Griekse kappa werd in het (klassiek) Latijn - dat geen k had - geschreven als c, en altijd uitgesproken als [k]. (Dit laatste verklaart bijvoorbeeld hoe de naam Caesar [kaisar] in onze taal keizer kon worden.) Pas in een later stadium van het Latijn veranderde de uitspraak van de c. Dat heeft er uiteindelijk toe geleid dat de c in het Frans wordt uitgesproken als [s] of als [k], afhankelijk van de daaropvolgende klank. De Franse regels hiervoor, die wij grotendeels hebben overgenomen (zie ook de volgende pagina), komen neer op het volgende: de c wordt uitgesproken als [s] vóór een e, een i en een y, en als [k] in alle andere gevallen (als we de combinatie ch buiten beschouwing laten). Voor woorden die afkomstig zijn uit andere talen, gelden in veel gevallen aparte regels.

Van Dale

In de ons omringende landen is het al sinds jaar en dag gebruikelijk dat in woordenboeken van alle trefwoorden de uitspraak wordt gegeven. In de vorig jaar verschenen grote Van Dale gebeurt dat bij nog geen 5% (9729) van de 232.743 trefwoorden. Vanwaar die beperking? ‘We wilden (...) uitgebreide systematische uitspraakinformatie bij alle woorden waarvan de uitspraak niet voor de hand ligt’, aldus hoofdredacteur Ton den Boon bij de presentatie van de dertiende uitgave.

Om welke woorden gaat het? In de ‘Toelichting op het gebruik’ van Van Dale staat hierover: ‘Van uitheemse trefwoorden waarvan de schrijfwijze niet overeenstemt met de uitspraak volgens de Nederlandse uitspraakregels (...) is direct achter het trefwoord tussen schuine strepen uitspraakinformatie in fonetisch schrift gegeven.’ Gebruikers van Van Dale zullen dus zelf moeten bepalen wat de juiste uitspraak is van woorden die niet uitheems zijn en/of waarvan de uitspraak in overeenstemming met de regels is. En dat niet alleen: als Van Dale-gebruiker word je kennelijk geacht de regels voor de uitspraak van de c te kennen. Vreemd genoeg zijn die regels namelijk niet te vinden in het woordenboek. Toch blijkt die veronderstelling voor lang niet alle taal- en Van Dale-gebruikers op te gaan. Anders zou er wellicht veel vaker en veel heftiger geprotesteerd zijn tegen bijvoorbeeld [asseswaares] als uitspraak van accessoires; volgens de regels zou de uitspraak van accent en accepteren hier model moeten staan. Van Dale houdt zich overigens niet aan het uitgangspunt in de eigen ‘Toelichting op het gebruik’ (zie het citaat hierboven): van sommige woorden waarvan de uitspraak geheel overeenkomstig de regels is, wordt de uitspraak toch gegeven (fluoresceren, accelerando, cacimbo, campanile, canticum, enz.) Ook het omgekeerde komt voor: uitspraakinformatie ontbreekt bij ‘probleemwoorden’ als silicium, acacia, canyon, coeliaki, coenobium, coenocarp en fasces (zie ook de kaderteksten).

Zoals gezegd, staan er geen uitspraakregels in Van Dale, en als dergelijke regels al te vinden zijn in andere (taaladvies- of woorden)boeken, dan is daarbij de centrale vraag doorgaans: hoe wordt dit woord gespeld op basis van de uitspraak? En niet: hoe wordt dit woord uitgesproken op basis van de spelling? Op de volgende pagina probeer ik die laatste vraag te beantwoorden met betrekking tot de uitspraak van de c door alle relevante regels én de uitzonderingen op een rijtje te zetten. Wat Van Dale betreft zou het natuurlijk het mooiste zijn als in de volgende uitgave ‘gewoon’ bij álle trefwoorden de uitspraak wordt gegeven. Mocht dat niet

[p. 273]

mogelijk zijn, dan zou de redactie moeten overwegen wél alle uitspraakregels op te nemen en bovendien de uitspraak te vermelden bij alle trefwoorden waarop de regels niet van toepassing zijn.

Regel I

c = [s]

De c wordt uitgesproken als [s] in vier gevallen:

■	vóór een e: cent, doceren, doopceel, ceintuur, douceurtje, berceau, Ceylon;
■	vóór een i: cider,; projiciat, noviciaat, antraciet, associëren, opticien, socioloog, judicium;
■	vóór een ij: cijfer;
■	vóór een y: cypers, cyaan, cybernaut, privacy.

Bijzonderheden:

□	Vóór een klinker wordt de combinatie ci door veel - vooral Noord-Nederlandse - taalgebruikers uitgesproken als [sj], bijvoorbeeld in: sociaal, efficiënt, delicieus, socioloog.
□	In sommige oorspronkelijk Latijnse of Italiaanse woorden wordt de c vóór de genoemde klinkers door een deel van de taalgebruikers uitgesproken als [ts] of als [tsj]: silicium respectievelijk cello, cinquecento. (Ook als [tsj] wordt uitgesproken de als c̆ gespelde letter in (Oost-Europese) woorden als c̆etnik.)
□	De c wordt uitgesproken als [ks] in het woord Ajacied, waarvan de uitspraak - gezien het grondwoord Ajax - op het eerste gezicht meer voor de hand ligt dan de schrijfwijze.
□	Sommige oorspronkelijk Griekse woorden worden op twee manieren gespeld: met een (als [s] uitgesproken) c én met een k: centaur-kentaur, ceramiek-keramiek, cineast-kineast. Hebben dergelijke woorden maar één spelvorm, dan komt het voor dat de c wordt uitgesproken als [k]: cyste, scepsis.
□	Een als [z] uitgesproken c komt bij mijn weten maar bij één woord voor, bij de tweede c van acacia.
□	Van een beperkt aantal woorden is de als [s] uitgesproken c in de spelling vervangen door een s: sigaar, sigaret, singel, prinses.

Regel II

c = [k]

De c wordt uitgesproken als [k] in vijf gevallen:

■	vóór een a: cadans, cancelen, vocaal, precair, rocaille, cacao, caoutchouc, causaal, holocaust;
■	vóór een o: code, coaster, (cri du) coeur, coiffeur, coir, bioscoop, scooter, coulant, counter, (hard)court;
■	vóór een u: curie, acuut, biscuit, barbecue;
■	vóór een medeklinker: clement, clown, crème, crawl, truck, knäckebröd, mensendieck, aerobics, abstract, direct;
■	aan het einde van een woord of lettergreep: stuc, truc, acne, jacquet, actief, eczeem.

Bijzonderheden:

□	Om de [k]-uitspraak van de slotmedeklinker te handhaven zijn in sommige gevallen ‘spellingtrucs’ toegepast; vergelijk: stuc-stuken, truc-trukendoos, trukeren, abdicatie-abdiceren/abdiqueren, explicatie-expliceren/expliqueren, fabricatie-fabriceren/fabrikeren.
□	Er is één woord waarin de c vóór de a wordt uitgesproken als [s]: caesar. Dit is mogelijk geworden doordat de combinatie ae in dit woord tegenwoordig wordt uitgesproken als [ee].
□	In het oorspronkelijk Griekse woord synecdoche wordt de (eerste) c - onder invloed van de d - uitgesproken als g (van garçon).
□	In de oorspronkelijk Griekse woorden coeliakie en coenocyt wordt de c uitgesproken als [s], en in coeloom als [tsj]; de combinatie oe wordt in deze woorden uitgesproken als [eu] of [ee].
□	De combinatie cs wordt uitgesproken als [tsj] in het oorspronkelijk Hongaarse woord csardas.
□	Het woordeinde -cle wordt in sommige woorden uitgesproken als [kel]: debacle, monocle (en soms ook zo gespeld: spektakel) versus cercle, fin de siècle. (Volgens Van Dale Hedendaags Nederlands wordt monocle uitgesproken als [monokkel], volgens de grote Van Dale als [monokle].)
□	De combinatie ct wordt soms uitgesproken als [ks]: actie, projectie versus actief, projectiel.

Combinaties

cc

Op grond van regel I en II zijn er voor de combinatie cc twee mogelijkheden:

■	uitspraak als [ks]: accent, occident, vaccin, accijns;
■	uitspraak als [k]: mocca, accolade, accu, acclamatie, accrediteren.

Bijzonderheden:

□	cc wordt (vaak vooral in Noord-Nederland) uitgesproken als [s] in accessoires, en door sommige taalgebruikers ook in accelereren.
□	cc wordt uitgesproken als [k] in aerobiccen en montignaccen.
□	In sommige oorspronkelijk Italiaanse woorden wordt cc uitgesproken als [tsj]: cappuccino, capriccio, carpaccio, catenaccio; maar: [ks] in accelerando.

sc

Op grond van regel I en II zijn er voor de combinatie sc twee mogelijkheden:

■	de uitspraak [s]: fluoresceren, scène, fascinerend.
■	de uitspraak [sk]: scala, scan, scone, scoop, scorbuut, scull, sculptuur, sclerose, scrabble, scribent.

Bijzonderheden:

□	Door veel, vooral klassiek geschoolde taalgebruikers wordt sc uitgesproken als [sk] in sommige oorspronkelijk Griekse woorden: scepter, scepsis, Scylla, Scythen.
□	In sommige oorspronkelijk Italiaanse woorden wordt sc uitgesproken als [sj]: crescendo, fascisme.