Onze Taal. Jaargang 69

[p. 245]

[Nummer 10]

[p. 248]

Een eenzaam monument
Waar blijft het Vroegmiddelnederlands Woordenboek?

Riemer Reinsma

Illustratie: Frank Dam

Onlangs is het Vroegmiddelnederlands Woordenboek voltooid. Afgelopen zomer werd het officieel gepresenteerd. Voor de taalliefhebber opwindend nieuws: eindelijk is het oudste Nederlands goed gedocumenteerd. Maar laten we niet te vroeg juichen, want er blijkt in werkelijkheid helemaal geen publicatie te zijn. Wat is er aan de hand?

Woordenboeken zijn een ingewikkeld soort product. Zowel het redactionele werk als de technische productie stelt hoge eisen en vergt veel tijd. Het is dan ook bijna regel dat woordenboeken later, soms véél later verschijnen dan was aangekondigd. Het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW) lijkt daarop geen uitzondering. Eind 1998 werd de wereld kond gedaan dat het woordenboek af was, eind juni dit jaar werd het gepresenteerd. Maar... in de boekhandel zal men het niet vinden. Op internet evenmin. Er is slechts één exemplaar vervaardigd - de zeventien banden prijken in de boekenkast van de hoofdredacteur - en een ‘echte’ publicatie is nog niet in zicht.

Stiefmoederlijk bedeeld

Al enkele jaren geleden werd de verwachting gewekt dat het woordenboek binnen afzienbare tijd zou verschijnen. Eind 1998 kwam er een boekje uit onder de titel Een samenleving verwoord. Het Vroegmiddelnederlands Woordenboek. In de inleiding kwamen de samenstellers, T.H. Schoonheim en Th.P.F. Wortel, met een heuglijke tijding: ‘De voltooiing van het VMNW leek de redactie een geschikt moment om een keer naar buiten te treden en ook de buitenwacht eens een “kijkje in de keuken” te verschaffen.’ Heerlijk bericht. Het VMNW, waar men zeker in vakkringen al jaren verlangend naar had uitgezien, was klaar!

Waarom is het VMNW een belangrijk woordenboek? Met ‘Vroegmiddelnederlands’ bedoelen taalkundigen het Nederlands dat in de dertiende eeuw gesproken en geschreven werd. Het is niet de álleroudste fase van onze taal; er zijn wat schaarse tekstfragmenten bekend uit daaraan voorafgaande eeuwen, zoals de bekende pennenproef ‘Hebban olla vogala nestas hagunnan’. Maar het is wel de eerste taalfase die op dit moment echt goed gedocumenteerd is. In het elfdelige Middelnederlandsch Woordenboek van E. Verwijs en J. Verdam was de dertiende eeuw nogal stiefmoederlijk bedeeld, en het was dus dringend gewenst dat er een woordenboek van het Vroegmiddelnederlands zou komen. Daarmee zou de historische lexicografie van het Nederlands eindelijk zo goed als compleet zijn. Al blijft het natuurlijk onhandig dat je daarvoor niet in één woordenboek terechtkunt, zoals dat bijvoorbeeld in het Engelse taalgebied wél kan. Daar bestrijkt de Oxford English Dictionary de héle periode, van het Oudengels tot het heden. Bij ons ben je aangewezen op drie woordenboeken: het VMNW, het Middelnederlandsch Woordenboek en het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). Maar de totale omvang van de Nederlandse naslagwerken is dan ook aanzienlijk groter.

Gevarieerd publiek

Het werk aan het VMNW was al begonnen in 1989. Op 1 januari van dat jaar ging de redactie, die in dienst is bij het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) in Leiden, aan de slag. Dat valt te lezen in een bijdrage die W.J.J. Pijnenburg en T.H. Schoonheim schreven in Een samenleving verwoord. De schrijvers voegen daaraan toe: ‘Op 31 december 1998 was de redactiefase (...) voltooid.’ Er waren meer dan 27.000 trefwoorden beschreven, gestoffeerd met ruim 1.600.000 bewijsplaatsen. Uniek aan het VMNW is dat je er niet alleen ‘gewone’ woorden in kunt opzoeken, maar ook namen van plaatsen en personen. Het

[p. 249]

naslagwerk is gebaseerd op gevarieerd bronnenmateriaal, zoals een bijbelbewerking, een lijst met medische recepten, fragmenten van ridderromans, heiligenlevens, oorkonden en politieverordeningen uit Calais (waar toen nog Nederlands werd gesproken).

De redactieleden van het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (v.l.n.r. Karina van Dalen-Oskam, Katrien Depuydt, Dick Wortel, Tanneke Schoonheim en hoofdredacteur Wil Pijnenburg) torsen gezamenlijk de zeventien delen. Het VMNW is een uniek woordenboek, in meer dan één betekenis: er bestaat zegge en schrijve één exemplaar van...
Foto: Hielco Kuipers

Voor welke doelgroep is het VMNW bestemd? Allereerst voor etymologen. Het oude taalmateriaal werpt soms een nieuw licht op de herkomst van woorden en plaatsnamen. Zo nam men vroeger aan dat het Utrechtse plaatsje Putkop tot dezelfde groep behoorde als al die andere plaatsnamen op -kop of -koop (Willeskop, Hei- en Boeicop, Boskoop, Nieuwkoop, enzovoort), waarin ko(o)p de aanduiding was voor een gekocht stuk land; het is afgeleid van kopen. Bij Putkop blijkt dat nu anders te liggen. Het ging hier om een ‘cupe’ (‘kuip’), dat wil zeggen een gemetselde putrand.

Maar ook anderen dan etymologen zullen belangstelling hebben. Pijnenburg en Schoonheim denken aan een gevarieerd publiek: ‘taal- en letterkundigen (niet per se alleen de historisch geïnteresseerden), leraren in het VWO, historici, archivarissen, naamkundigen, genealogen en zij die geïnteresseerd zijn in hun vak. Daarbij denken we niet alleen aan de Neerlandici, maar ook aan rechtshistorici, scheepsarcheologen en aan hen die meer willen weten over de laatmiddeleeuwse weg- en waterbouw.’ Ten behoeve van al deze groepen lezers heeft de redactie ‘zeer veel encyclopedische gegevens’ toegevoegd. En: ‘Speciaal voor letterkundigen en filologen (...) worden verwijzingen naar bron- of parallelteksten toegevoegd, wordt aandacht besteed aan de mogelijke varianten in de tekstoverlevering en worden relevante passages uit de bijbel en uit de Latijnse of Oudfranse bronteksten toegevoegd die de behandelde citaten kunnen verduidelijken.’

Watertanden

Een product om van te watertanden, zou men denken. Maar wie begin 1999 de gerechtvaardigde verwachting koesterde dat het VMNW na die aardige, smaakmakende publicatie van Schoonheim en Wortel snel op de markt zou verschijnen, kwam bedrogen uit. Het bleef anderhalf jaar stil. Pas op 23 juni 2000 hield het INL zijn jongste geesteskind, waar vijftig manjaren in zijn gaan zitten, feestelijk ten doop. En daarna... opnieuw stilte. Drie regionale bladen hadden de presentatie gesignaleerd. Maar recensies of korte signalementen bleven uit. Boekhandelaren blijken nooit van het boek gehoord te hebben, de titel zit niet in hun computerbestanden. Het wordt dus hoog tijd om opheldering te vragen aan dr. W.J.J. Pijnenburg, hoofdredacteur van het VMNW.

In Een samenleving verwoord schrijven u en mevrouw Schoonheim dat het woordenboek op 31 december 1998 redactioneel klaar was. Waarom is het dan pas anderhalf jaar later gepresenteerd?

‘Het was op die datum nog niet geredigeerd, dat was het pas op 1 maart 1999. En eigenlijk ook toen nog niet, want er moesten nog opmerkingen en adviezen van externe deskundigen verwerkt worden. Die hadden we in oktober 1999 binnen. En daarna konden we het VMNW óók nog niet presenteren, want in die periode zou ook al worden gevierd dat het WNT voltooid werd. Het werd dus 2000.’

‘Overigens is er ook een goede kant aan dat uitstel. We hebben in dat anderhalve jaar nog heel wat aan het VMNW kunnen vervolmaken. Een woordenboek is immers nooit klaar.’

Ja, maar dit is een woordenboek van een afgesloten periode. Dat is dan nu toch compleet?

‘Nee, er komen nog steeds bronnen bij, door allerlei omstandigheden. Bronnen die onvindbaar leken, zijn inmiddels ergens gevonden, en er worden handschriften ontdekt waarvan we het bestaan niet kenden. Inmiddels hebben we besloten geen nieuwe bronnen meer te gebruiken, anders is het einde zoek. Een andere reden waarom het VMNW nooit klaar zal zijn: er moeten regelmatig bepaalde gegevens gecorrigeerd worden, bijvoorbeeld dateringen van handschriften.’

Taalmonument in triplo

Het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW) is het voorlopige monumentale sluitstuk in de trits grote woordenboeken die de geschiedenis van het Nederlands gedetailleerd in beeld brengen. Aan het begin van die reeks staat het VMNW, een prachtige rij banden waarin de woordenschat van het dertiende-eeuwse Nederlands wordt behandeld; het is gemaakt door het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) in Leiden. Het middendeel van de trits wordt gevormd door het nog omvangrijkere Middelnederlandsch Woordenboek van J. Verdam en E. Verwijs, dat in elf forse, dikke en dichtbedrukte delen tot ongeveer het jaar 1500 gaat. Het (voorlopige) slotgedeelte is het grootste woordenboek ter wereld, het veertigdelige Woordenboek der Nederlandsche Taal. Dit reikt tot 1920 en is eveneens door het INL vervaardigd.

Maar het alleroudste en het allernieuwste Nederlands wachten nog op een wetenschappelijke beschrijving. Wat de oudste taalfase betreft: het INL werkt al aan een Oudnederlands Woordenboek, dat de periode 750-1150 beslaat; de jaren 1150-1200 doen niet echt mee, omdat die alleen maar namen en glossen (in dit geval Nederlandstalige verklarende woorden in de marge of tussen de regels van Latijnse teksten) hebben opgeleverd. Het Oudnederlands Woordenboek zal in 2008 verschijnen. Het allernieuwste Nederlands, van na 1920, komt pas veel later aan de beurt.

Financiële behoeften

Er blijkt maar één papieren exemplaar te zijn gemaakt, dat op uw kamer staat. Kan dat door het publiek worden geraadpleegd?

‘Dat ene, ingebonden exemplaar hier bij mij op de kamer is een uitdraai van de bestanden, telt 11.000 pagina's en heeft daarmee dezelfde omvang als het Middelnederlandsch Woordenboek. In principe kan men het VMNW hier raadplegen. Maar als twintig mensen per dag dat willen, wordt het natuurlijk moeilijk.’

Het boek is dus in feite níét gepubliceerd. En als mensen er in de krant over hebben gelezen en het willen kopen, kan dat niet. Dat kan toch niet uw bedoeling geweest zijn?

[p. 250]

Linksboven: een passage uit Der Naturen Bloeme van Jacob van Maerlant. Dit boek is een van de vele dertiende-eeuwse bronnen die gebruikt zijn bij het samenstellen van het Vroegmiddelnederlands Woordenboek. Alle bronnen waren in digitale vorm beschikbaar. Er werd een index gemaakt van alle woorden en woordvormen die in de bronnen voorkwamen. Vervolgens werden de woordvormen gesorteerd en waar nodig onder één noemer gebracht (bijvoorbeeld enkel- en meervoudsvormen). Het citatenmateriaal werd bij ieder trefwoord in chronologische volgorde gezet en voorzien van een aantal woorden ervoor en erna. Zo kreeg de redactie een goed beeld van de vroege geschiedenis van elk woord; maar ook niet-chronologische sorteringen waren mogelijk, bijvoorbeeld volgens spellingwijze.
Rechtsboven: een transcriptie van de tekst van Maerlant; links het lemma crombect uit het Vroegmiddelnederlands Woordenboek.

‘Dat klopt. De presentatie was ook eigenlijk vooral gericht op mogelijke subsidiegevers. We hoopten op die manier aandacht te krijgen voor onze financiële behoeften, en toezeggingen binnen te halen. Ik heb er vertrouwen in dat de gelden er inderdaad zullen komen, al is er nog geen partij gevonden die het geld gaat fourneren. Als de financiën eenmaal rond zijn, kan een uitgever met het boek aan de slag. En ligt er eenmaal een uitgeefcontract, dan kan het boek er na vier maanden zijn. Ze kunnen het zó drukken, wat mij betreft.’

De financiën zijn dus nog niet rond, u zoekt nog een sponsor. Had dat niet al jaren geleden geregeld moeten worden?

‘Dat is juist. Toen we in 1989 begonnen, was er voldoende geld gereserveerd. Maar het boek werd omvangrijker dan we gedacht hadden en bleek dus onderbegroot. Bovendien moesten er gelden voor andere doeleinden gereserveerd worden. Zo ontstond er ongeveer twee jaar geleden een tekort. Sindsdien hebben wij geprobeerd sponsors te werven, maar zoals gezegd: dat is nog niet gelukt.’

U schreef in Een samenleving verwoord ook dat het VMNW van meet af aan met de computer is opgebouwd. Waarom dan nu alleen een papieren uitgave? Verdient een cd-rom niet de voorkeur boven een papieren uitgave, ook al vanwege de lagere kosten? En waarom is het werk niet op internet gezet? In elektronische bestanden kun je tenslotte veel beter zoeken. Dan hadden we er nu al anderhalf jaar plezier van kunnen hebben.

‘Of er een cd-rom komt, weet ik niet zeker. Het medium staat nogal ter discussie, en een cd-rom maken is duurder dan een database op internet. Dat laatste is voornamelijk een kwestie van converteren.’

Maar waarom is het werk dan niet op internet gezet?

‘Om de database geschikt te maken voor internet hebben we omringende programmatuur nodig. Nu zouden we die in eigen huis kunnen ontwikkelen, maar dan komt het VMNW achteraan in de rij van projecten die op internet moeten. We willen dat dus uitbesteden aan een softwareontwikkelaar en voeren daarover onderhandelingen.’

‘Het is overigens niet meer dan redelijk dat het boek op internet komt, het is tenslotte met belastinggeld gemaakt.’

Zijn er, als het om een elektronische publicatie-

[p. 251]

vorm gaat, geen financiële belemmeringen?

‘Nee.’

Maar dan had u toch ook al twee jaar geleden kunnen beginnen met die internetversie?

‘Tja, dat weet ik niet. We waren bezig met de papieren versie, er is nooit over gesproken om twee dingen tegelijk te ontwikkelen. Er was in huis ook niemand voor beschikbaar, iedereen werkte aan bestaande projecten. Het is er gewoon nooit van gekomen.’

Stel dat u het morgen eens wordt met de softwareleverancier, wanneer kunnen we het boek dan op internet bekijken?

‘Ik verwacht dat het VMNW in 2001 op internet staat.’

Navrant

Wie de zeventien delen op de hoofdredactionele boekenplank ziet staan, kan moeilijk anders dan onder de indruk zijn. Maar het heeft ook iets navrants, dat fraaie maar zeer eenzame exemplaar. Er mag hier dan een groot werk verricht zijn, het lijkt erop dat het INL de boot heeft gemist als het erom gaat dat werk voor het publiek toegankelijk te maken. Men lijkt uitsluitend gefixeerd te zijn op een papieren uitgave, hoewel dat al twee jaar een doodlopende weg blijkt. Intussen is het volstrekt onbegrijpelijk dat een andere weg níét ingeslagen is: een elektronische publicatievorm. Het lijkt, vriendelijk geformuleerd, dat dat hoog tijd wordt.